Шлях Духа. Таямніцы шаманскае сілы

Джордж Блёндын

George Blondin

Шлях Духа

Праўда аб таямніцах шаманскае сілы 

Trail of the Spirit

The Mystery of Medicine Power Revealed

(Раздзелы з кнігі)

Прадмова 

Я нарадзіўся на поўнач ад Вялікага Мядзьвежага возера на Землях Барэна, як мае быць інуіту. Быў 1923 год. Значыць, мне цяпер восемдзесят тры.

У тыя часы гэты край быў вельмі адасобленым, у сэнсе – ад канадыйскай улады. Ніякага закону, ні ККГП*, ні сьвятароў, ні ўраду тут не было. Людзі дэнэй хадзілі ў маленькую краму, што ў Форце Норман, у Паўночна-Заходніх Тэрыторыях. Яна знаходзілася за тры сотні міляў** ад таго мейсца, дзе я нарадзіўся. Узімку туды езьдзілі на сабачых запрэжках, а ўлетку – на канý***.

*ККГП (англ. RCMP) – Каралеўская канадыйская конная паліцыя (Royal Canadian Mounted           Police).

            **1 амерыканская міля – 1,6 кіламетраў.
            ***канý – індзейская лодка, човен.

Я быў першым хлопчыкам у сям’і. У нашай культуры ёсьць традыцыя – першага народжанага хлопчыка прыносяць да шамана, трымаюць перад ім, каб ён надаў яму шаманскай сілы. Часам дзіця можа атрымаць яе такім чынам. Ня толькі гэтае, але яшчэ некаторыя моцныя шаманы могуць прадказаць, як доўга будзе гэтае дзіця жыць. Мае бацькі казалі мне пазьней: “Мы зрабілі ўсё, каб зрабіць цябе шаманам, але нічога не атрымалася. Мусіць, ты нядобры чалавек. Але нам сказалі, што пражывеш ты доўга”. Гэта – праўда. І мае бацькі былі шчасьлівыя і гэтым.

У мяне былі два дзеда. Некаторы час яны былі шаманамі. Я правёў шмат часу з імі, але шаманскае сілы так і не атрымаў. Напэўна, я нядобры. Калі мне споўнілася сем гадоў, мае бацькі адправілі мяне ў місіянеркую школу, што была пры царкве з манашкамі. Я правёў там чатыры гады. Скончыў тры класы ў той школе й вярнуўся да бацькоў.

Калі я быў школе, мне забаранялі гаварыць на роднай індзейскай мове. Таму я размаўляў адно на ламанай ангельскай. Але калі я вярнуўся да бацькоў, тыя забаранілі мне гаварыць па-ангельску.

Наступныя пятнаццаць гадоў я жыў у тайзе з маімі бацькамі. Я забыў, што калі я хадзіў у школу, то размаўляў адно па-ангельску. Я проста жыў у лесе і рабіў тое, што меў рабіць. Улетку ты ловіш рыбу сеткай. Ты вырабляеш шмат вяленай рыбы на зіму. Ты палюеш лосяў, б’еш качак і ловіш у сіло трусоў. Гэта нашая летняя праца. Узімку ты ставіш пасткі. Ты здабываш футра для кампаніі Гадсон Бэй. За яго ў краме ты набываеш усё, што табе трэба. Калі я разважаю цяпер аб нашым жыцьці тады, я разумею, што ў нас не было ніякіх стасункаў са зьнешнім сьветам, таму мы нічога ня ведалі, што там адбывалася. Гэта таму, што мы не гаварылі па-ангельску. Не чыталі, не пісалі. Мы ня ведалі, што адбылася Другая ўсясьветная вайна.

Дык вось, пасьля пятнаццаці гадоў у лесе быў ужо 1945 год. Я ажаніўся й меў ужо трох дзяцей. Я разумеў, што дзецям трэба хадзіць у школу, але школы ў тайзе не было. Школа была ў Елаўнайфе. Таму я вырашыў перабрацца ў Елаўнайф. А ён быў за восем сотняў міляў ад нас. Я ўсадзіў дзяцей і жонку ў свой табаган**** і выправіўся ў Елаўнайф. Дарога заняла паўтары месяцы, але мы засталіся там жыць.

****табаган – сані.

Я знайшоў працу на шахце. Адпрацаваў там адзіннаццаць гадоў. Цяжкае было жыцьцё. Мая жонка Джулія памерла. Дзеці вырасьлі. Усе яны хадзілі ў школу. У 60-е гады я застаўся адзін. Дзеці атрымалі адукацыю й маглі ўжо жыць самі. І я вырашыў вярнуцца ў тайгу паляваць і лавіць.

Праз некаторы час я зноў прыйшоў ў Елаўнайф. Там тады ўжо зьявілася група людзей з народу дэнэй, што стварылі арганізацыю, якая высоўвала зямельныя патрабаваньні да ўраду. Яны запрасілі мяне працаваць з імі. Я пагадзіўся. Гэта было, быццам зноў пайсьці ў школу. Неадкладна я пачаў даведывацца шмат аб палітыцы і аб тым, як урад кіруе Канадай. І яшчэ я даведаўся, што ўрад ставіцца да індзейцаў несправядліва.

За десяць гадоў працы там я вырас да намесьніка прэзідэнта нашай арганізацыі. Я зрабіўся вельмі палітызаваным чалавекам. Я шмат даведаўся аб агульным руху індзейцаў за свае правы. Лад жыцьця народу дэнэй пачаў мяняцца, бо адукацыя пашыралася ўсё больш на поўнач. Некаторыя дэнэй ужо не цікавіліся паляваньнем. Я сам ужо не хацеў больш жыць у лесе, бо за той час маё жыцьцё вельмі зьмянілася. З таго часу я вельмі зацікавіўся лёсам свайго народу дэнэй, тым як ён выжываў у мінулыя часы. Я шмат напісаў аб ім для мясцовай газеты ў Елаўнайфе. Хутка я задумаў напісаць кнігу аб маім народзе і як ён выжываў. Я напісаў дзьве добрыя кніжкі за два гады. Гэта было цікава. Таму што я вырас сярод многіх цікавых індзейскіх казальнікаў. Індзейцы – цудоўныя казальнікі. Я шмат даведаўся ад іх. Яны вяртаюцца ў даўніну амаль за восем тысячагодзьдзяў і расказваюць гісторыі аб гіганцкіх жывёлах, як дыназаўры і старыжытныя арлы, аб розных відах гіганцкіх зьвяроў і птушак. Яны расказываюць так, быццам гэтыя гісторыя здарыліся ўчора. Усе індзейцы – цудоўныя казальнікі. Таксама яны расказваюць аб шаманскай сіле. Вось адкуль я шмат даведаўся, таму мне няцяжка было напісаць дзьве кнігі. Мне здавалася, я магу вызначыць шаманскую сілу, і я падумаў, чытачам будзе цікава, як у мінулым вялікія шаманы здзейсьнівалі такія цудоўныя рэчы, што цяжка ў іх паверыць. Нават індзейцы шмат гавораць аб ёй. Шаманская сіла і дагэтуль яшчэ не вызначана дакладна, але на маю думку, такая кніга была бы цікавай кожнаму.

Гэтая кніга – гэта мая спроба зрабіць тое, што ніхто яшчэ не рабіў: вызначыць шаманскую сілу. У кнізе гаворка пойдзе аб апошніх дзьвесьці гадоў, хаця шаманская сіла існуе ад самага пачатку часу. Я адкрою вам шаманскую сілу тым жа шляхам, як робяць індзейскія казальнікі – апавяданьнямі аб сапраўдных падзеях у гісторыі дэнэй. Я спадзяюся, што праз такую вандроўку ў часе, мы асягнем лепшага тлумачэньня ды разуменьня шаманскае сілы. Вось, тут вы знойдзеце калекцыю гісторый і прыкладаў з жыцьця гістарычных постацяў дэнэй, даведаецеся, як яны карысталіся шаманскай сілай дзеля дабра, ці зла.

 Ад веку, калі сьвет толькі пачынаўся, па Маці-Зямлі хадзіла двуногая раса. Доўгі час гэтая раса паводзілася больш, як жывёлы, чым людзі, якімі мы іх ведаем сёньня. Яны былі дзікунамі. А тады здарылася нешта важнае. Прыйшоў Ямарыя і прынёс людзям закон Дэнэй.

Ямарыя быў магутным шаманам і прарокам. Ён сапраўды быў сьвятым – тым, хто навучыў дэнэй, як жыць рэлігійным жыцьцём. Ён хадзіў па зямлі, гаварыў з людзямі. Місіяй ягонага жыцьця было абярнуць увесь народ у суполку лагодных людзей, што працуюць ў спагадзе дзеля агульнага дабра. І яшчэ Ямарыя навучыў, як карыстацца шаманскай сілай.

Шаманская сіла – што ж гэта такое?

“Гэта таямніца”, -- кажуць.

“Адкуль яна зьявілася ўпершыню?” – пытаюцца.

Гэта зьява, якую цяжка зразумець, яшчэ цяжэй растлумачыць, таму што гэта – дух. Нашыя старэйшыны навучаюць, што шаманская сіла – гэта падарунак ад Творцы, які насамрэч ёсьць пазыкай. Калі ў ёй няма патрэбы, яны сыдзе. Я хвалююся, што шаманская сіла ў сёняшнія часы зьнікае зусім.

Ад веку, калі сьвет толькі пачынаўся, на Маці-Зямлі жылі зьверы, рыбы, птушкі, але чалавека не было. Гэтак цягнулася вельмі доўгі час. І ўсе стварэньні, што жылі на Маці-Зямлі валодалі шаманскай сілай.

У старажытныя часы ўсе тубыльцы былі знаёмы з шаманскай сіалай, таму што іхнае жыцьцё залежала ад яе. Няважна, ці быў ён шаманам, ці не, але кожны верыў у яе і палягаўся на яе. Той, хто ёй не валодаў, атрымліваў дапамогу ад таго, хто яе меў. Гэтак было сярод усіх жыхароў паўсюль на Маці-Зямлі.

Народ дэнэй заўсёды верыў у Бога – Творцу усяго існага.

Калі на гэтых землях зьявіліся місіянеры, яны заявілі нам, што шаманская сіла ідзе ад д’ябла, і яны ня хочуць, каб мы карысталіся ёю і нават верылі ў яе.

Айяг, вялікі прарок дэнэй з Дэліна, што ў Паўночна-Заходніх Тэрыторыях, які памёр у 1940 г., шмат навучаў аб Творцу. Ён казаў, што людзі, якія місіянерылі тут, ня мелі рацыі. Ён даводзіў: “Д’ябал нічога не стварыў. Усё стварыў Творца. Шаманская сіла – гэта падарунак ад Творцы нам, таму што яна нам вельмі патрэбная, каб выжыць у гэытым сьвеце. Але яна даецца адно ў пазыку ад Творцы і ня будзе з намі заўсёды. Некалі ў будучыні, калі яна больш ня будзе нам патрэбная, яна зьнікне, быццам Творца забярэ яе назад.”

Мы пытаемся: “Як ён, гэты моцны, назаўважны шаманскі дух, надаецца кожнаму паўсюль на Маці-Зямлі, і хто яе надае?”

Вядома, нічога няма немагчымага для Творцы ўсяго існага. Мы верым, што Творца, Бог, ёсьць усюды. Калі бедны чалавек памоліцца ад усяго сэрца, адзін у сваім намёце ў лесе, Творца прыдзе да яго і будзе побач з ім, слухаючы, і гатовы дапамагчы. Бо Творца, Бог, чуе кожнага з більёну людзей на Маці-Зямлі і дапамагае кожнаму.

Уважаецца, што трэба быць вельмі добрым, амаль сьвятым, каб атрымаць шаманскую сілу. Калі ў чалавека сэрца ня чыстае, ён не атрымае шаманскае сілы. Творца, які ўсё бачыць і чуе, можа вызначыць, ці мае нехта якасьці, неабходныя для шаманскае сілы. Творца раздае шаманскую сілу рознымі шляхамі. Самыя моцныя шаманы атрымліваюць свой дар ячшэ да народзінаў. Дар шаманскае сілы даецца чалавеку, каб дапамагчы яму ў жыцьці на зямлі, і каб ён дапамагаў іншым. Уважаецца за вялікае шчасьце атрымаць шаманскую сілу такім чынам. Іншыя цяжка працуюць у надзеі заслужыць яе некалі.

Самая моцная сіла тая, што даецца шчасьліўцу да ягоных народзінаў. Ягоная душа атрымлівае гэты дар наймацнейшай сілы, бо яна ідзе ад самога Творцы. Гэтай сіле няма роўнай. Гэта самая сапраўдная, чыстая шаманская сіла, і чалавек мусіць пражыць з ёй усё жыцьцё, і ён можа рабіць усё, што заўгодна, бо валодае ёй пажыцьцёва.

Другі спосаб атрымаць шаманскую сілу – пад час нараджэньня. Яшчэ няшмат інфармацыі ёсьць на гэтую тэму, бо дзіця занадта малое, але гэтая шаманская сіла такая ж сапраўдна чыстая.

Па часе дзіця набудзе бачаньне сваёй сілы. Магчыма, хто-небудзь будзе навучаць дзіця, пакуль яно расьце, пакуль яно не навучыцца ўпраўляць сваёй сілай. Дзіця вырасьце, пасталее і будзе карыстаць шаманскую сілу самастойна.

Трэці спосаб набыць шаманскую сілу – атрымаць яе ад каго-небудзь іншага. Напрыклад, часам бацькі, ці дзед з бабкай, могуць даць усю ці частку сваёй сілы сваім дзецям ці ўнукам перад тым, як пакінуць фізічны сьвет і вярнуцца да духовага сьвету, дзе яна ім больш не патрэбная. Гэты спосаб найменш пажаданы, бо шаманская сіла пры ім не такая моцная, як тая, якую ты можаш атрымаць да народжэньня ці падчас яго. Яна ня так добра працуе, бо прыйшла не ад Творцы. Гэты від шаманскае сілы, у якой задзейнічана шмат людзей, нядобры, бо людзі робяць шмат памылак з ёй. Тады з імі здараюцца беды. Нажаль, часам людзі і паміраюць ад яе. Шмат людзей памірае заўчасна. Многія старэйшыны ня любяць такой спосаб перадачы, бо ад яго шмат напасьцяў і ён небясьпечны.

Наймацнейшыя шаманы звычвайна валодаюць цудоўным бачаньнем, якое вядзе іх па жыцьці. Іхнае бачаньне шмат чаго тлумачыць ім, напрыклад, як карыстацца шаманскай сілай. І хаця навучаньне падчас бачаньня вельмі глыбокае і інтэнсіўнае, але адбываецца яно ў момант.

Я меў ласку паслухаць чатырох розных людзей, якія патлумачылі мне, як яны атрымалі шаманскую сілу да таго, як яны нарадзіліся. Адзін казаў мне: “Я валодаю сілай на ўсё існае на зямлі: вецер, аблокі, паветра, сонца, месяц, планеты, космас, туман, ваду. Яшчэ я маю сілу на ўсіх стварэньняў, што ходзяць, поўзаюць на зямлі, і на тых, што лётаюць у небе. Я валодаю сілай на ўсё, што расьце, і нават на розум жывёл і людзей”.

Яшчэ адзін шлях работы з шаманскай сілай – гэта зрабіцца партнёрам з духамі жывёл. Калі так адбываецца, шаман размаўляе з жывёламі на адной мове. Яны працуюць як каманда. Гэтак жа можа адбывацца і з іншымі рэчамі, такімі, як камні. Мы ведаем з вучэньня нашых прарокаў, што ўсе рэчы маюць дух.

Шаманская сіла можа быць у розных формах. Можна працаваць з шаманскім духам ветра, ці месяца і шмат-шмат іншых. Калі шаманскі дух, напрыклад, ветра працуе з шаманам-чалавекам, патрэбна асаблівая форма для стасунку. Яна можа быць падобна да чалавечай. Дух можа сказаць: “Я – вецер. Калі ты хочаш нешта зрабіць, я могу дапамагчы табе”.

Гэта пачатак тлумачэньняў шаманскае сілы.

1. Вера ў шаманскую сілу.

Дэнэй вераць, што Творца, Бог, стварыў усё на гэтай зямлі. Чаму некаторыя рэчы бачныя для нас, а іншыя – не, ёсьць вялікай таямніцай. Нават хрысьціяне навучаюць, што трэба верыць у тое, што няможна пабачыць.

Узгадайма гісторыю з Бібліі, калі Ісус памёр на крыжы. Ягоны Дух зьявіўся перад ягонымі вучнямі, усімі, акрамя Тамаша, якога тады не было з імі. Пазьней, калі Тамашу расказалі, як зьявіўся Ісус, ён ня мог паверыць. Ён казаў: “Я паверу адно, як пабачу на свае вочы”. Тады Ісус зьявіўся перад ім і паказаў свае раны на нагах і руках. Тамаш укленчыў і сказаў: “Гасподзь мой, гэта ты”. Ісус адказаў: “Тамаш, ты бачыш і цяпер ты верыш. Дабраславеныя тыя, хто ня бачаць і вераць”.

Гэтак жа і з шаманскай сілай. Хаця нехта, хто не валодаюе шаманскай сілай, ня можа убачыць ці пачуць духаў -- яны ўсё роўна існуюць. Нічога страшнага, калі вам цяжка гэта зразумець. Далей будзе больш праясьняцца.

У Бібліі сказана, што існуюць рэчы, якія мы зможам зразумець адно, калі адправімся да нябёсаў. Гэтае ж можна сказаць і пра многія зьявы на зямлі. Чаму столькі людзей гіне ў войнах? Ці, чаму некаторыя вымушаны несьці цяжар пакут, калі губляюць маладых жанок, мужоў, дзяцей? Адно нас усьцешвае, што таямніцы нашага жыцьця адкрыюцца нам, калі мы вернемся да духовага сьвету.

Мы таксама мусім верыць, што у Творцы ёсьць плян для ўсяго тут, на зямлі, нават калі мы ня можам яго зразумець. Няма сэнсу злавацца на Творцу, бо ён ёсьць найвялікшым існым духам. Лепей яму маліцца.

У Біблі сказана, што людзі маюць душу. Там яшчэ сказана, што твой дух пакідае цела, калі ты паміраеш. Я ня ведаю розьніцы паміж душой і духам. Я веру, што кожны з нас мае адзін дух. Шаманская сіла таксама – дух.

Шаманы здольныя кантактаваць с нашым духам. Яны кажуць нам, што кожны з нас мае дух, далучаны да нашага фізічнага цела. Цалкам відавочна, што мы ня можам існаваць без свайго духа. Адкуль яны гэта ведаюць? Шаманы могуць яго бачыць. Калі шамана просяць дапамагчы, напрыклад, хвораму, першае, што ён робіць, гэта правярае, ці дух яшчэ на мейсцы. Калі яго няма – ён ведае, што чалавек ня выжыве.

Даўней, кажуць, былі вядомыя выпадкі, калі шаманы спрычыніваліся да сьмерці чалавека,  скраўшы ў яго дух.

2. Шаманская сіла першага гатунку

Калі сьвет адно пачынаўся, неабходным было ведаць ня толькі, хто ёсьць шаманам, але і тое, хто ёсьць вельмі моцным шаманам, каб палягацца на яго. Людзі дэнэй цалкам залежылі ад шамнскае сілы ў сваім змаганьні за жыцьцё з прыродай. Таму гэта быў краевугольны чыньнік выжываньня. Але – таму што шаманская сіла ёсьць духам – бальшыня шаманаў не гавораць аб ёй. Нашчасьце, некаторыя ўсё ж расказалі нам некаторыя рэчы, таму мы нешта ведаем аб ёй сёньня.

Гэтая гісторыя аб чалавеку з Форту Норман, што ў Паўночна-Заходніх Тэрыторыях. Ён быў незвычайным шаманам. Ён валодаў толькі адной сілай, і гэта была дзіўная сіла. Ён ніякім чынам ня мог дапамагчы людзям сваёй сілай. Аднак, ён быў шчасьлівым чалавекам, заўсёды жартаваў і ні аб чым не турбаваўся. У яго была сіла на сваю скуру.

Кожную вясну, калі паветра цяплела, ягоная скура рабілася вельмі цёмнай і лускаватай. Калі лускаткі абсыпаліся, ён выглядаў пачварна і жалювартым. Людзі ведалі, што гэта з-за ягонай шаманскай сілы і рагаталі з яго. Жанкі казалі яму:

-- Ну, ты і вырадак! Чаму ты не пазбавішся гэтай сваёй дурной сілы? Ты ж пакутуеш!

На што ён адказваў:

-- Не магу! Гэта мая шаманская сіла, і між іншым, яна дапаможа мне жыць доўга, -- і ён сьмяяўся.

Гэты чалавек дажыў да ста гадоў. Ён быў бедным усё сваё жыцьцё. Ня быў ён ні ўдалым паляўнічым, ні рыбаком, таму што ён ня меў шаманскае сілы на гэта. І сваім людзям ён ня мог дапамагчы.

Вось быў яшчэ Эдвар Аклавік, аб кім вы прачытаеце ў Раздзеле 9. Ён быў поўнай процілегласьцю. Эдвар валодаў зашмат шаманскай сілай. Ён меў столькі розных штук сілаў, што ня хопіць часу нават назваць іх. Назваць абаіх гэтых людзей “шаманамі” была б поўная няроўніца. У нас не хапае мовы, каб назваць гатункі розных шаманаў, але, як вы бачыце з гэнае гісторыі, яны вельмі адрозныя. У мове дэнэй ёсьць адно слова, што апісвае шамана, які ёсьць надзвычай моцным і можа перамагчы любога іншага шамана. Гэтае слова – Бе-Ба-Тэ. Але, я думаю, мы мусім прыдумаць яшчэ словы для вызначэньня розных відаў шаманаў.

Я прапаную, каб мы называлі шаманаў, што атрымалі сваю сілу да народзінаў, “шаман першай гільдыі”. А шамана, што атрымаў сілу пасьля нараджэньня, – “шаман другой гільдыі”. Тады шаман, што прыняў сілу ад бацькоў ці сваякоў, – “шаман трэцяй гільдыі”.

Некаторыя бывала куплялі сваю шаманскую сілу, што, трэба сказаць, ня вельмі працавала. Пэўна, гэта таму што яны атрымалі яе не ад Творцы. Бывае, што дух шаманскае сілы не зусім адпавядае таму чалавеку, таму шаманы трэцяй гільдыі не падкантрольныя ёй. Шаманы трэцяй гільдыі ненадзейныя. Часам могуць нешта, часам – не.

Тыя ж з нас, хто не валодае шаманскай сілай, ня могуць адрозьніць гільдыі шаманаў. Чуткі разносяць хутка, калі вызначыўся нехта з шаманскай сілай, і тады людзі ідуць да яго па дапамогу, нават ня ведаючы, якім гатункам ён валодае.

Калі шаман трэцяй гільды пыхлівы, ён можа спакусіцца ўдаваць, што ў яго ёсьць тая сіла, якой насамрэч няма. Ён можа нават разыграць дурняў. Шаманскія духі – гэта вялікая сіла, і ня варта з ёй гуляцца. Шаман трэцяй гільдыі можа ўрэшце кепска скончыць, калі будзе займацца гэтым.

Напрыклад, па правілам шаману, каб атрымаць дапамогу ад шаманскага духа, трэба падысьці да яго і дамовіцца аб парадку. Такім чынам яны пагаджаюцца, як рабіць далей. Але калі шаман мае чыньнікам сваіх дзеяў ганарлівасьць ды пыху, ён можа саступіць ад парадку. Гэта найлепшы спосаб памерці заўчасна й маладым. Кажуць, шмат маладзёнаў загінулі такім чынам. Шаманская сіла – гэта не гульня!

Усе гатункі шаманскае сілы ёсьць сапраўдна чыстымі. Але ўсё ж добра было б умець адрозьніваць іх.

Шаманская сіла першага гатунку здольна даведацца аб усім, што адбывалася ў мінулым, адбываецца цяпер і адбудзецца ў будучыні. Гэтая сіла таксама можа ведаць усё, што адбываецца на Маці-Зямлі й па-за ёй. Шаман першай гільдыі ведае ўсё аб шаманскай сіле, як яна працуе, і мае доступ да самых першасных ведаў.

Усіх шаманаў першай гільдыі штодня наведваюць духі-памагатыя, якія навучаюць яго, як шаманскія сілы працуюць. Шаманы першай гільдыі могуць стасавацца з усімі ўзроўнямі шаманскіх сіл: высокім, сярэднім і ніжнім. Але шаманы другой і трэцяй гільдыі ня могуць стасавацца з узроўнямі, вышэйшымі за ўзровень іхнае сілы.

Адно шаман першага гатунку, якія бываюць вельмі рэдка, могуць мець справу з шаманскімі духамі высокага ўзроўню. Шаманскі дух мае паважаць шамана – і гэта ёсьць істотным, інакш ён проста праігнаруе ягоныя просьбы. Фактычна шаману патрэбна дапамога духа, каб некага вылячыць. Аб дапамозе шаман можа прасіць, калі ня мае замінаў у стасунках з шаманскім духам.

Творца дае шаманскую сілу людзям. Творца ведае ўсё, разам з тым, якім будзе той чалавек, нават да таго, як ён народзіцца. Гэта дух чалавека атрымлівае шаманскую сілу для жыцьця. Так што калі вы здзіўляецеся, як гэта чалавек атрымлівае шаманскую сілу да народзінаў, то насамрэч гэта ягоны дух яе атрымлівае. А тады чалавек прыходзіць на сьвет і робіцца шаманам.   

    

3. Што ёсьць дух?

У казальнікаў дэней ёсьць шмат гісторый аб тым, што здараецца, калі ты паміраеш. Яны кажуць, што пад час, калі ты паміраеш, твой дух адлучаецца ад цела і адыходзіць у духовы сьвет. Пасьля таго ён можа зноў нарадзіцца ў фізічным целе. Гэта кола. Насамрэч, паколькі казальнікі шмат чаго мугуць расказаць пра дух, у нашай мове ёсьць адмысловае слова для апісаньня таго духа, што пакінула фізічнае цела. Гэта – Інча Дэнэй.

Дэней вераць, што дух далучаны да нашага цела. Ён знаходзіцца ўнутры нашага цела і зьяўляецца той сілай, што ажыўляе яго. Калі дух пакідае фізічнае цела з якой бы то ні было прычыны, цела хутка памрэ. Вядома, што памірае адно фізічнае цела, бо дух вечны. Ён не памірае ніколі.

Калі шаман валодае шаманскай сілай, гэта азначае, што ён можа выйсьці ў духовы сьвет і аглядзецца там. Фактычна ён сам робіцца духам і ідзе шляхам, які праторыў нейкі дух. Тады ён можа пагаварыць з тым духам і вярнуцца ў фізічны сьвет. Шаман, пабачыўшы, што дух чалавека пакіну сваё цела, ведае, што чалавек хутка памрэ, адно калі гэты дух не вярнуць нейкім чынам назад у цела.

Бе Гаглей (Шлях Духа)

Некаторыя шаманы маюць адметныя здольнасьці. Яны могуць расследаваць дарогу твайго жыцьця. Яна называецца Бе Гаглей або “Шлях Духа”. Гэта нібыта сьцежка, што ідзе назад у тваё мінулае да самага твайго нараджэньня і гэтак жа ідзе ў будучыню да часу тваёй сьмерці. Шаман, які праглядае твой Бе Гаглей, шлях твайго духа, можа сказаць табе, колькі ты пражывеш. Вядома, не кожны шаман мае такія адметныя здольнасьці. Адно тыя, хто адораныя сілай на Бе Гаглей, могуць рабіць такое.

Вось гісторыя, якая патлумачыць гэтае вучэньне.

Аднойчы ў вялікае паселішча прыйшла адна сям’я. Яны былі змучаныя горам, прасілі пабачыцца з шаманам. Іхная десяцігадовая дачка была вельмі хворая, яны баяліся, што яна памрэ. Іх прывялі да знакамітага шамана, які тут жа папрасіў прынесьці дзяўчынку. Не марудзячы, ён праверыў ейны дух і ў засмучэньні адзначыў, што той адышоў. “Мне трэба зрабіць абрад, каб пабачыць Бе Гаглей”, -- сказаў ён.

Шаман перагледзеў жыцьцё дзяўчынкі ды знайшоў крыніцу ейнай хваробы. Сям’я качавала ўздож возера, дзе снегам насыпала вялізныя сумёты. Каб разьбіць лагер і паставіць намёт, яны ссеклі дрэва вышэй сумёта. Да гэтага моманту дзяўчынка была здаровая. Яна гулялася на двары з санкамі: зацягвала сані ўгару на гэты сумёт ды зьязжала на іх уніз. Гэтак яна каталася да самае ночы, з радаснымі крыкамі, вэрхалам – забаўлялася.

Нажаль, няўцям было бацькам, што паставілі яны намёт дакладна там, дзе была памёрла адна старая магутная шаманка. Дзяўчынка гулялася як раз над тым мейсцам, дзе старая шаманка была пахаваная. Нейкім чынам дух гэтай шаманкі быў прыкаваны да мейсца, дзе яна памерла, і яму не спадабаўся гоман, які нарабіла дзяўчынка. Старая эгаістычна скрала дух дзяўчынкі. Яна хацела заставіць яго з сабой для кампаніі, нават ведаючы, што дзяўчынка памрэ.

Шаман, які выканаў абрад Бе Гаглей, валодаў многімі дарамі. У яго аказалася такая ж сіла, як і ў старой шаманкі, што знаходзілася цяпер у духовым сьвеце. Гэта азначае, што ён лёгка мог пагаварыць з ёй.

-- Ты што нарабіла, старая? Я бачу дух дзяўчынкі з табой. Ты мусіш аддаць яго мне.

-- Не! Мне так самотна. Ён будзе са мной.

-- Мне шкада, што ты такая самотная, -- шаман намагаўся ўгаварыць яе, -- але ён не належыць табе. Гэты дух нележыць дзяўчынцы, і калі ты затрымаеш яго пры сабе, яна памрэ. Ейныя бацькі будуць так пакутаваць! І потым, тое, што ты зрабіла – няслушна. Аддай яго мне!

Шаманка ніяк не пагаджалася. Шаман паспрабаваў па-іншаму:

-- Тады я павінен цябе забіць.

Старая засьмяялася:

-- Як ты заб’еш мяне? Я ж ужо памерла раз і больш памерці не магу!

-- Можаш! І я мушу забіць цябе, бо ты ўмешваешся ў фізічны сьвет і шкодзіш людзям.

І тады ён гахнуў старой па галаве шаманскай сякерай. Яна абрынулася долу кучай касьцей. І ён сказаў гэтым касьцям:

-- На гэты раз ты сапраўды мёртвая і больш ня будзеш замінаць людзям у фізічным сьвеце.

Тады ён узяў дзяўчынкін дух і далучыў яго да ейнага цела.

Бацкам ён сказаў:

-- Вашая дачка паправіцца.

Вось гэтак ён ратаваў ёй жыцьцё. Бацькі, радасныя, забралі дзяўчынку й былі шчасьлівыя тым, што ім пашанцавла знайсьці такога шамана, які валодаў дакладна той шаманскай сілай, якая была патрэбная для ратаваньня дзяўчынцы.

4. Права на шаманскую сілу.

Хто мае права атрымаць шаманскую сілу, і як яна разьмяркоўваецца?

Шаманская сіла даецца людзям рознымі шляхамі. Часам вястун, што працуе на Творцу, прыносіць шаманскі дар. Вестуны бываюць розных формаў: можа быць духам жывёлы, ці старым чалавекам. Для кожнага атрымальніка – свой. І як я сказаў вышэй, Творца можа даць дар сам да нараджэньня чалавека ў фізічны сьвет.

Я чуў пра вестуноў, што зьяўляліся ў вобліку лася, аленя ці мядзьведзя. Дух аленя размаўляе з шаманам і можа сказаць: “Вось я – дух аленя. Я даю табе шаманскую сілу майго народу, каб мы маглі працаваць разам і дапамагаць усім народам на Маці-Зямлі”.

Кажуць, што трэба быць “добрым чалавекам”, каб атрымаць шаманскую сілу.

9. Гісторыя Эдвара

Эдвар быў вялікім шаманам, што жыў у 1850 годзе. Ён родам з Аклавіку, што ў Паўночна-Заходніх Тэрыторыях, з племені гвіч’ін. Эдвар быў чалавекам сугнявым і аб сваіх шаманскіх здольнасьцях гаварыць не любіў. Гэта, аднак, не замінала людзям часам зьвяртацца да яго па дапамогу.

А гісторыя здарылася ў той час, калі на поўначы пачалі зьяўляцца першыя эўрапейцы. Першымі былі гандляры футрам. А за імі прыйшлі і місіянеры, з намерам абярнуць індзейцаў у хрысьціянства. Кожны сьвятар быў у ашаламляльных апранахах: даўгім чорным каптане з вялікім крыжом на ланцугу аж да пояса. Нашы людзі былі напалоханыя такімі дзіўнымі мужамі. Яны прынялі іх за самых магутных шаманаў.

Адзін Эдвар не збаяўся магутных шаманаў. Ён наагул нічога не баяўся. І вось ён пастанавіў, што мусіць пагаманіць з гэтым мужом, што завецца “сьвятар”.

Эдвар прыйшоў да яго і давай тлумачыць, што ён валодае вялізнай шаманскай сілай, хаця ён ніколі гэтай сілы не прасіў. Яшчэ ён сказаў, што гэтыя пастаянныя просьбы аб дапамозе для яго ўжо занадта, вельмі яго абцяжарваюць, і ён ужо стаміўся.

-- Я чуў, як людзі гаварылі аб табе. Яны кажуць, ты – самы магутны шаман, што ты можаш адправіць чалавека ў рай ці ад пасьля сьмерці. Яшчэ я чуў, што ты кажаш людзям, што шаманская сіла ідзе ад злога духа, якога вы завеце “д’ябал”, і гэта табе не падабаецца. Вось чаму я мусіў прыйсьці да цябе па дапамогу, бо я хачу пазбавіцца маёй шаманскай сілы. Не мая віна, што ў мяне яе столькі. Мне яе далі да майго нараджэньня. Але жыцьцё шамана мне нецікавае. Цяжка жыць, увесь час вырашаючы нечыя напасьці.

Сьвятар, вядома, ня меў ніякіх ведаў аб шаманскай сіле. Нават людзі дэнэй, што жывуць з шаманізмам прынамсі ўжо тысячу гадоў, але мала ў ёй разумеюць. Але сьвятар вырашыў, што ён можа навучыць Эдвара, як пазбавіцца сваіх шматлікіх дароў.

Сьвятар усьміхнуўся й сказаў:

-- Эдвар, тое, аб чым ты просіш, вельмі лёгка зрабіць. Папросту ўкленч зараз перада мной і спавядай мне ўсе шаманскія сілы, якімі ты валодаеш. Потым я памалюся над табой, і ўсё тваё шаманства воміг ізыдзе з цябе.

Эдвар зьдіўлена паглядзеў на сьвятара:

-- Я ня думаў, што гэта так лёгка! Калі тое, што ты кажаш – праўда, то ці павінен я пры спавяданьні назваць кожную шаманскую сілу, каб пазбавіцца яе?

-- Так, сын мой, ты мусіш назваць усе.

Эдвар некаторы час сядзеў ціха. Тады паглядзеў на сьвятара ды сказаў:

-- У мяне багата шаманскай сілы. Я не карыстаюся ёй без патрэбы. Бальшыня з шаманскіх духаў папросту напагатове, каб працаваць праз мяне, але я не зьвяртаю на іх увагу. Калі я мушу назваць кожнага, адзін за адным, гэта возьме шмат часу. Глядзі, у мяне сіла на космас, на сонца, на месяц, зоркі ды ўсе планеты ў сусьвеце. Яшчэ ў мяне сіла на паўночнае зьзяньне, вецер, туман, хмары, паветра ды ўсе рэчы, што ёсьць на зямлі. Тады яшчэ сама зямля, усё жывое ў вадзе, у паветры, усе казуркі, што корпаюцца на зямлі, расьліны, дрэвы, камні, горы, рэкі, селі, поўзьні, землятрусы, дождж, маланкі, гром, сьнег ды ўсё, што тычыцца надвор’я. ... Бачыш, колькі рэчаў? Калі я мушу называць іх адно за адным – я зраблю гэта, што як гэта неабходна. Але падаецца мне, што мне давядзецца кленчыць перад табой дзень за днём ...тры ці чатыры гады. Зразумела, што мне тады прыдзецца жыць у тваёй хаце ды есьці з твайго стала, пакуль мы ня скончым.

Сьвятар, агаломшаны, адказаў са злосьцю:

-- Ты ня можаш гэтак! Я – чалавек бедны, і не магу даглядаць цябе!

-- Але, -- сказаў Эдвар, -- ты ж сказаў, гэта будзе вельмі лёгка!

Сьвятар раптам ачомаўся да самавалоданьня й патлумачыў:

-- Ты – моцны чалавек, Эдвар. Я ня ведаю, што сказаць. Усё, што я магу для цябе зрабіць – гэта памаліцца над табой і даць табе найлепшай рады, якой я магу.

Тады ён наказаў Эдвару:

-- Сын мой, укленчы тут перада мной, я памалюся за цябе.

Калі ён скончыў, сказаў:

-- Ідзі дадому ды маліся Богу, сын мой, столькі, колькі зможаш. Пастарайся быць звычайным чалавекам і забудзь пра сваё шаманства.

Эдвар вярнуўся дахаты, усё гэтак жа валодаючы сілай, як і раней. Нічога ў яго не зьмянілася.

Калі сьвет адно пачынаўся, было шмат такіх шаманаў, што атрымлівалі такую шаманскую сілу, як Эдвар. Творца надзяляў іх усёй сілай адразу, не карыстаючыся вестунамі для кожнага віда шаманскае сілы.

Вось яшчэ адна гісторыя з Эдварам, калі ён жыў з трыма сем’ямі з дзяцьмі й старымі. Адзін мужчына з іхнага паселішча забіў лася далёка, за дзесяць міляў у лесе. Вось сем’і сабраліся, заладаваліся ды пайшлі туды, дзе быў забіты лось, каб з’есьці яго там. Але там здарылася вялікая бяда: на тым месцы бушаваў вялікі лясны пажар і вецер разганяў полымя вакол іх.

Людзі занепакоіліся. Раптам проста перед імі дрэвы пачалі дыміцца і пыхнулі полымем. Нехта ўжо сказаў, што маўляў згарым тут усе жывымі. Адзін са старых крыкнуў Эдвару праз трэск полымя:

-- Ты ж завешся шаманам. Зрабі што-небудзь!

Эдвару давялося крыячаць на ўвесь голас:

-- Дух ветра! Перамяніся зараз! Дуй у іншы бок ад нас!

І вецер памяняўся.

-- Дух грома! Дай праліўнога дажджу зараз!

І ў небе зьявілася вялікая хмара. Пачуўся гром, і пайшоў моцны дождж.

Эдвар крыкнуў людзям:

-- Усім спаць зараз!

 І ўсе раптам паснулі.

А раніцай засьвяціла сонца. Не было ні агню, ні ветру.

Гэта ўсё зрабіў Эдвар для сваіх людзй. Ён быў вялікім чалавекам. 

Ямарыя

Калі сьвет адно пачынаўся, жыла каля возера адня сям’я: стары са сваёй старой, ды іхная дарослая дачка. Стары штодня выцягваў рыбныя снасьці ды глядзеў трусавыя сіло. Дачка таксама мела свае сіло ды штодня правярала іх.

Аднойчы адвячоркам жанчына заўважыла, як адно дрэўца неяк дзіўна варушыцца. Яна паназірала за ім і пераканалася, што адбываецца нешта незвычайнае. Не было ніякага ветру, і іншыя дрэвы й кусты стаялі ціха – але адно гэтае дрэва хісталася. Туды-сюды, туды-сюды – выглядала нават вельмі рытмавана.

Яна вярнулася дадому й расказала ўсё, што пабачыла, сваім бацькам. Гэныя шмат чаго бачылі на сваім вяку й задумаліся над тым, што пачулі. Тады параілі ёй:

-- Калі заўтра пойдзеш да сваіх сіло, паглядзі зноў на дрэва. Як што яно ўсё гэтак жа хістаецца, укленчы перад ім і скажы яму, што ты гатова выслухаць усё, што яно мае табе паведаміць.

Наступнага дня яна была так усхвалявана, няўжо сапраўды гэтае дрэва можа ёй нешта паведаміць. Яна пасьпяшала на тое самае мейсца й, прыйшоўшы, пабачыла, што яно хістаецца туды-сюды, як і ўчора. Яна укленчыла, як яе навучылі бацькі, але перш, чым яна пасьпела што-небудзь сказаць – дрэва рухнула вобзем. Яна наблізілася да каранёў, што вытаркнуліся наверх, і заўважыла, што зямля пад імі варушыцца. Тады яна пачула, як заплакала дзіця. Яна прыгледзелася й заўважыла пад карэньнем двух дзетак. Яна асьцярожна ўзяла аднаго за другім і засунула кожнага ў апранахі бліжэй да свайго цела.

Хуценька яна прыбегла дадому, да сваіх бацькоў:

-- Тата! Мама! Я знайшла двух дзетак!

Старыя выхавалі двух хлопчыкаў, як сваіх дзяцей, і калі тыя вырасьлі, зрабіліся самымі моцнымі і знакамітымі шаманамі.

Гэта былі Ямарыя й Ямага.

Ямарыя й Ямага былі шчасьлівымі выхаванцамі сваіх прыёмных бацькоў, якіх вельмі любілі й шанавалі. Старыя таксама ставіліся да іх з павагай, пакуль тыя расьлі. Яны разумелі, што гэтыя хлопчыкі ёсьць асаблівымі, бо яны зьявіліся ад Маці-Зямлі, і цалкам усьведамлялі, што яны валодаюць вялікім шаманскім духам, які і навучаў іх усяму. Старыя таксама ведалі, як ладзіць з шаманскім духам, і ўважліва ставіліся да таго, як выхаваць хлопчыкаў належна іхнае будучыні.

Ямарыя валодаў дарам празарлівасьці – тым відам шаманскае сілы, што інфармавала Ямарыю аб характары ўсяго існага ў сусьвеце ад пачатку вякоў. Гэта быў шлях, якім Ямарыя даведываўся аб усім на сьвеце. Усё, што яму трэба было зрабіць, гэта сказаць колькі словаў на шаманскай мове – і патрэбны дух падпарадкоўваўся ягоным загадам.

Ямарыю ўважаюць за Вялікага Стваральніка Законаў. Ён прынёс народу Дэнэ той лад жыцьця, які адпавядаў тым законам. Яны зьмянілі старыя адносіны сярод людзей і спосабы іхных паводзін.

Ямарыя й Ямага шмат абмяркоўвалі людзкі лад жыцьця. Яны ляталі ў духу паўсюль і наглядалі, дзе і як людзі жывуць. Тым часам, калі сьвет адно пачынаўся, на зямлі жылі розныя народы, і людзі, што валодалі шаманскай сілай, былі паўсюль.

 І вось яны ўбачылі, што людзі жывуць не па-людзку. Яны паводзяцца, як дзікія зьвяры -- варагуюць, б’юцца адно з адным. Яшчэ адна прыкрая рэч – шаманы карыстаюцца сваёй сілай, каб пашкодзіць адзін аднаму. Яны злоўжываюць сваім  шаманскім дарам, каб гвалціць слабейшых за сябе. Усе баяліся шаманаў. У сваёй грамадзе людзі зусім ня ладзілі міжсобку, і паўсюль былі вялікія турботы. Таму Ямарыя й Ямага пачалі абмяркоўваць усе праблемы, што былі сярод людзей.

Калі яны пасталелі, яны пайшлі вандраваць па ўсёй паўночнай зямлі аж да самай паўночнай Альберты. Як што яны ўжо пабачылі, як людзі жывуць, яны ведалі, што рабіць. Яны разьдзяліліся, і кожны пайшоў сваім шляхам. Ямарыя вандраваў па Даліне Макензі, а Ямага выбраў горны край.

Ямарыя мог шмат што рабіць вельмі хутка. Ён мог праляцець духам праз усю даліну ды ўчыніцца там, дзе захоча. Калі ён прыходзіў у вёску, ён дапамагаў людзям зрабіць усе справы хутка. Ён валодаў той шаманскай сілай, што падпарадкоўвае людзкі розум, і карыстаўся ёю, каб дапамагаць людзям разважаць хутчэй. Напраклад, калі ён хацеў, каб усе вяскоўцы сабраліся разам для гутаркі, ён кіраваў іхным розумам, каб кожны прыбег на месца зборні. Тады ён ставаў пасярод натоўпу і размаўляў.

Яшчэ ён выкарыстоўваў дар шаманскага голасу. Калі ён зьвяртаўся да людзей шаманскім голасам, то меў над імі асаблівую ўладу. Людзі баяліся яго, як ён гаварыў гэткім тонам. Ён гаварыў ім аб тым, як яны жывуць, і што жыць гэтак няправільна:

-- Вы ж – людзі. І вы мусіце паводзіцца заўсёды як людзі і жыць па-людзку. Адцяпер я ўсталяю тут для вас месца для агульных зборак, і я хачу, каб кожны прыходзіў сюды пагаварыць аб усіх клопатах, што яго хвалююць. Сюды будуць прыходзіць Старэйшыны, каб параіцца з суродзічамі. Няхай бацькі прыводзяць дзяцей, каб тыя таксама слухалі. Галоўнымі прамоўцамі будуць Старэйшыны. У час, калі вы качуеце, няхай чый-небудзь намёт будзе месцам для зборак – нават калі гэта будзе ўсяго дзьве-тры сям’і. Старэйшыны няхай расказваюць аб былых часах, ад самага прадвеку, аб тым, як шаманы калісьці абыходзіліся адно з адным, у залежнасьці, былі яны добрыя ці злыя шаманы. Размаўляючы разам, вы пазьбегнеце шмат турботаў, што будуць у вас зьяўляцца ў будучыні. Ад такіх зборак будзе адно дабро, куды б вы ні йшлі. Каб гэтак сталася, вы мусіце ладзіць міжсобку, як мае быць сярод людзей. Гэтыя зборкі навучаць вас самакіраваньню. Выбярыце сярод вас чалавека, што валодае шаманскай сілай, няхай ён будзе вашым правадыром, і слухайце яго. Пры добрым правадыры вы навучыцеся кіраваць сабой. Аб усіх гэткіх рэчах вы можаце гаварыць на зборках.

Вось тыя законы, што Ямарыя прынёс людзям:

Дзяліся са сваімі суродзічамі. Калі ты забіў вялікую дзічыну – падзяліся з ўсімі. Дапамагай бедным, дапамагай старым, якім ужо цяжка паляваць.

Дапамагайце адзін аднаму як можаце. Дапамагайце хворым, калі ёсьць патрэба. Прынясьце ім дровы, нагатуйце й накарміце.

Калі нехта памрэ, разьдзяліце гора са сваякамі памерлага. Апякайцеся ўдовамі й сіротамі.

Любіце адзін аднаго як толькі можна. Уважайце адзін аднаго за братоў і сёстраў. Не рабіце нікому шкоды.

Паважайце старых і усё, што тычыцца іх. Ня бегайце вакола, калі старыя ядуць, сядзьце й сядзіце, пакуль яны скончаць.

Сьпіце ноччу і працуйце ўдзень. Ня бегайце вакола й не рагачыце, калі сьцямнее: усе мусяць спаць, калі настае цемень.

 Будзьце ветлівымі і не спрачацеся ні зь кім. Не крыўдуйце нікого ані голасам, ані дзеямі.

Ніколі не выкарыстоўвайце шаманскую сілу на шкоду людзям. Не выяўляйце сваю злосьць.

Маладыя дзяўчаты й хлопцы, паводзьцеся з павагай. Не жартуйце адзін з аднаго, асабліва калі тычыцца каханьня. Не жартуйце над старымі й жанчынамі. Паважайцеся.

Перадавайце гэтае навучаньне наступным пакаленьням. Старэйшыя мусяць баяць гісторыі былога штодня. Такім чынам моладзь навучаецца адрозьніваць дабрыя й непрымальныя паводзіны. Некалі яны самі зробяцца баянамі – і гэтак працягнецца кола жыцьця.

І заўсёды радуйцеся. Стваральнік надзяліў вас вялікім дарам – Зямлёй-Маці. Беражыце яе, і яна заўсёды дась вам жытло ды ежу.

Не турбуйцеся. Займайцеся сваёй справай і старайцеся рабіць яе як мага лепш.

Не судзіце людзей. Заўсёды шукайце нешта добрае ў кожным.

Не кажыце няпраўды аб шаманскай сіле. Будзьце заўсёды шчырымі й паважайце шаманскую сілу.

-- Выхоўваючы дзяцей гэткім шляхам, вы падрыхтуеце іх да добрага жыцьця. Іхная будучыня ў вашых руках, -- казаў Ямарыя.

Дзеля таго і былі патрэбныя агульныя зборкі.

-- Паважайце і выконвайце законы, жывіце па закону й навучайце вашых дзяцей законам. Яны паслужаць правадарамі па жыцьці, і вашыя дзеці зробяцца добрымі сябрамі ў супольнай грамадзе. Калі людзі слухаюцца законаў і жывуць па законах – яны маюць добрае жыцьцё ды захаваны ад злога шаманства.

Ямарыя вандраваў па шматлікіх вёсках. Ня ўсё бывала ладзілася добра, бо усюды было шмат шаманаў, што намагаліся перашкодзіць яму. Многія зь іх былі ліхімі людзьмі. Ямарыя разумеў гэта і супрацьстаяў ім пры ўсякай нагодзе.

Аднойчы да яго падышлі двох і сказалі:

-- Мы ня ведаем, хто ты такі. І нам не падабаецца, як нехта прыходзіць сюды і кажа нам, што рабіць.

Ямарыя ведаў, што гэтыя абое – злыя шаманы, ліхадзеі, бо яны выкарыстоўвалі сваю шаманскую сілу, каб забіваць людзей.

Ямарыя пляснуў у далоні – і тыя два мужчыны раптам гэпнуліся вобзем і памерлі. Ён сказаў злым шаманам, што досыць ім забіваць людзей сваім шаманствам:

-- Вы не заслужылі жыць сярод добрых людзей. Лепей памерці і вам.

Людзі былі вельмі зьдзіўленыя, як Ямарыя ўправіўся са злымі шаманамі. Гэных двох яны баяліся найбольш за ўсё. З тае пары ўсе слухаліся Ямарыю. Людзі баяліся і яго, але яны паважалі яго. Ён шмат чаго навучаў іх – жыць як прыстойныя людзі і весьці годны лад жыцьця.

Ён казаў:

-- Стваральнік прынёс на зямлю шаманскую сілу дзеля людзей, каб яны карысталіся ёю мудра ды мелі добрае жыцьцё, дапамагалі адзін аднаму, лячылі хворых і рабілі дабро. Забіваць каго-небудзь праз шаманства – гэта жахліва. Я перасьцярожваю вас, людзі, адцяпер ня шкодзіць нікому шаманствам. Калі нехта зробіць такое, я даведаюся аб гэтым тут жа й забяру ад яго ягоную шамансую сілу. Нават калі я буду далёка адсюль, я ўсё адно даведаюся. Я хачу прытнуць шаманам выкарыстоўваць сваю сілу дзеля забойства іншых. Шаманская сіла дадзена Стваральнікам адно для дабра людзей, а не для таго, каб шкодзіць людзям. Любіце адзін аднаго так моцна, як зможаце. Клапаціцеся адзін аб адным і рабіце дабро. Калі вы будзеце жыць па тых запаветах, што я вам прынёс – вашае жыцьцё будзе добрым.

Але шмат хто з шаманаў злаваўся на Ямарыю на ягонае вучэньне. Некаторыя нават хацелі яго забіць. Ён быў адзіным, хто супрацьстаяў тысячам злым шаманам на поўначы. Адылі, ён быў Бе-Ба-Тэ*, і таму быў здольны перамагчы ўсіх злых шаманаў, што спрабавалі змагацца зь ім.

*Бе-Ба-Тэ – калі перакласьці літаральна, азначае “чалавек зь найвялікшай шаманскай сілай, што шматкроць пераўзыходзіць любую іншую” (Д.Б.- аўтар).

Ямарыя змог зьяднаць людзей, пераканаць іх працаваць талакой і кіраваць грамадой усім разам. Тымчасам Ямарыя дарыў сваю падтрымку і дапамогу многім людзям. Ён усім казаў, калі хто мае якія турботы, каб прыходзілі да яго. І людзі ішлі да яго ад самых далёкіх куткоў.

Ямага – брат Ямарыі

Ямарыя і Ямага вандравалі па ўсяе паўночнае зямлі. Але яны разьдзяліліся, і кожны пайшоў сваім шляхам. Ямага падаўся ў горныя мясьціны, дзе жылі шмат людзей і было досыць дзічыны. І там ён сутыкнуўся з моцным шаманам, якога звалі Эйёні Чо.

Эйёні Чо быў ганарысты чалавек, ён быў ваяром і старэйшынам вялікага племені. А яшчэ ён валодаў вялікай, моцнай шаманскай сілай.

Калі Ямага прыйшоў у ягоную вёску, то сабраў вакол сябе людзей і пачаў гаварыць аб тым, як ім варта жыць і самакіравацца. Эйёні Чо гэта вельмі не спадабалася – што нехта прыходзіць і нечага навучае ягоных людзей.

Эйёні Чо пасварыўся зь Ямагам, і між імі пачалося вялікае змаганьне. Яны нават спрабавалі забіць адзін аднаго шаманствам. Але ні ў аднаго, ні ў другога нічога не атрымалася. Напэўна, іхныя шаманскія сілы былі роўныя, што і не дазваляла ніводнаму зь іх перамагчы.  

Ямага ажаніўся з чатырма жанчынамі. Лад жыцьця Ямарыі й Ямагі значна розьніўся дзеля тых падзеяў, што адбываліся ў жыцьці кожнага. Куды б Ямага ні прыходзіў, людзі ўсюды вельмі шанавалі яго, бо ўважалі яго за моцнага шамана. Адно племя прызнала яго за свайго старэйшыну. Што як у Ямагі было чатыры жонкі, то і радзіна ў яго была багатая. У вадзін момант Ямага займеў вялікую грамаду, якая падтрымлівала яго як свайго правадыра. Людзей вабяць тыя правадыры, што валодаюць моцнай шаманскай сілай. Побач зь імі людзі пачуваюцца ў бясьпецы ды маюць добрую ежу зь іхнага паляваньня.

Але сварка паміж Ямагам і Эйёні Чо так і не была паладжана. Яны ненавідзелі адзін аднаго ды адно думалі, як адпомсціць другому. І вось адзін надумаўся зрабіць напад на людзей свайго ворага: пратачыцца ў іхнае паселіішча ў той час, калі там ня будзе ваяроў і пазабіваць там людзей. Гэта была звычайная практыка ў тыя часы, але яна шкодзіла росту як адного племені, гэтак жа і другому.

Аднойчы ўвосень, калі племя Ямагі жыло ў гарах, усе мужчыны пайшлі на паляваньне, пакінуўшы ў паселішчы жанчын, дзяцей і старых. Яны адлучыліся на два тыдні ды здабыліся на добрую дзічыну. Калі яны вярталіся дадому зь вялікімі пакункамі, ужо пайшоў сьнег.

Як яны выйшлі на дзялянку, на іх раптам выскачыў разьюшаны мядзьведзь. Змагаючыся разам, яны ўправіліся зь дзікім зьверам, але той ў бойцы здолеў укусіць Ямагу за руку. Перш чым яны змаглі прадоўжыць свой шлях, ім давялося спыніцца, заматаць яму руку й падвесіць яе на лямку.

Удзень было даволі цёпла, і мужчыны нават пацелі ад хады. Але калі надыходзіў вечар, рабілася халадней, і іхнае адзеньне замярзала. Надвор’е было паганае зусім. Ямага прапанаваў спыніцца для перадыху, разьвесьці вогнішча ды пасушыць вопратку. Тады яны змаглі б выправіцца ў дарогу раньнім ранкам і да апоўдні дайсьці дадому.

Але сярод іх было шмат маладых хлапцоў, якім карцела хутчэй дабрацца дадому, і яны гатовы былі ісьці нават уначы. Таму Ямага пагадзіўся з тым, што хацелі іншыя.

А ў Ямагі там, ў паселішчы, быў адзін пляменьнік -- калі б Ямага не вяртаўся дадому, ён заўсёды гуляўся зь ім ў такую гульню: звычайна, падыходзячы да вёскі, Ямага яшчэ здалёк крычаў яму, і той заўсёды крычаў насустач. Гэтым разам Ямага крыкнуў таксама, але хлопчык не адказаў. Хіба нешта здарылася!

Ямага шапнуў сябрам:

-- Здаецца, у нашым паселішчы ворагі. Прыгатуйцеся змагацца.

І тут, раптам, з кустоў’я выскачылі Эйёні Чо са сваімі ваярамі й панесьліся зь гіканьнем на іх. Завязалася доўгая бойка. Ямага зь сябрамі былі надта стомленыя з дарогі, і сілы былі няроўныя.

Ямага адважна змагаўся, але што ён мог зрабіць з параненай рукой. Усе ягоныя сябры загінулі, але яму ўдалося атуліцца сярод скал. Адтуль, з вышыні, ён бачыў, як ворагі спалілі ўсё, што не маглі забраць з сабой. Перш, чым яны пайшлі, ён крыкнуў ім са сваёй недасягальнасьці:

-- Не міне і шасьці гадоў, як ты шчэ пабачыш мяне і заплаціш за ўсё, што ты зрабіў з маёй сям’ёй!

Пачасе Ямага знайшоў іншую вёску, людзі якой прытулілі яго. Яны адразу дазналіся пра ягоную шаманскую сілу, і зрабілі сваім правадыром. Усю зіму Ямага вандраваў вакол і запрашаў людзей зьяднацца. Да наступнай вясны ў яго было ўжо шмат прыхільнікаў.

Цэлую зіму ён марыў, як адпомсьціць Эйёні Чо. Ён ня мог болей ні аб чым іншым думаць.

Калі надышло лета й дзічына набралася тлусту, Эйёні Чо зь вялікім гуртам сваіх людзей пайшлі на паляваньне. Эйёні Чо таксама хацеў знайсьці Ямагу і нанесьці ўдар.

Пасьля трох дзён пошуку Ямага заўважыў у лесе прызнакі паляўнічых. Ягоныя сябры хутка знайшлі паселішча Эйёні Чо. Гэта была вялікая вёска, што месьцілася ў даліне між высокіх гор, дзе не было дрэваў. Таму людзі маглі здалёк бачыць, што нехта набліжаецца да паселішча.

Ямага разважыў, што ягоныя людзі могуць пратачыцца блізка да намётаў назаўважнымі ўвечары, пад барабанны бой, калі ўсе будуць танцаваць. Там яны дачакаліся, калі ўсе разышліся па сваіх намётах і паснулі. Ямага скарыстаў шаманства, каб пераканацца, што ўсе спяць крэпка.

І тады ён пачуў, як недзе адна старая папярэджвае хлопца:

-- Крэпка не засынай. Ямага абяцаў, што прыйдзе ды адпомсьціць нам. Ня сьпі крэпка!

Хутка Ямага падаў знак, і ягоныя ваяры рушылі ў бліжэйшыя да іх намёты. Ямага расхінуў дзьверы намёта ды як крыкне:

-- Ня трэ так крэпка спаць у маладыя гады!

І тады ён зьбіў ворагаў дубінай проста ў пасьцелі. У іх не было аніякага шанцу. Жанчыны пахапалі дзяцей і пабеглі да схону гары.

Калі Ямага пабачыў тых дарагіх, што ўцякалі да гор, ён выкрыкнуў загад па-шаманску:

-- Няхай усе людзі вернуцца ад схона гары сюды, да камянёў!

І яны вярнуліся!

Хутка нікога ў жывых тут не засталося.

Ямага сказаў сваім воінам:

-- Усё спаліць! А я па сьледу знайду брата Эйёні Чо ды заб’ю яго сам... Чакайце мяне тут. Я вярнуся сёньня позна.

Ён паляцеў сваім духам і хутка знайшоў хлопца. І забіў яго на месцы. Тады, зь перапоўненым нянавісьцю сэрцам, прыцягнуў мёртвае цела й кінуў яго на пень, дзе птушкі маглі б яго кляваць. Ён усьміхнуўся, уявіўшы сабе, які жах мусіць адчуць Эйёні Чо, калі пабачыць свайго брата вось гэтак.

Тыды Ямага сышоў з паляўнічай сьцежкі да берага ручая. Там ён распаліў агонь і прыгатаваў сабе што паесьці. Пад’еўшы, расьцягнуўся долу й заснуў.

Тымчасам Эйёні Чо вяртаўся з паляваньня зь цяжкім пакункам мяса. Ён ішоў па паляўнічай сьцежцы, як раптам пачуў: сабакі выюць у ягоным паселішчы. Ён задумаўся. Узгадаў: “Ямага абяцаў вярнуцца і адплацьць мне тым жа. Няўжо таму сабакі выюць?” І ён пайшоў хутчэй, з трывогай за сваю сям’ю, хаця б пабачыць іх цэлымі й здаровымі. 

Як ён завярнуў за паварот, бачыць: аж чаго столькі птушак сабралося на пні. Скінуў свой пакунак долу й пайшоў паглядзець, што там такое. А гэта быў ягоны брат, якога ён любіў і які ляжаў тут мёртвы й разьдзіраны сьцярвятнікамі!

Умомант ён здагадаўся: “Ямага! Ну, сустрэну яго – задушу голымі рукамі!”

Далікатна ён паклаў братава цела на зямлю. Падумаў: “Хіба ці застаўся хто жывым? Чаго тыды цягнуць гэты пакунак зь мясам? Там бадай ужо няма каму яго есьці”. Ён выцягнуў мяса, паклаў зьверху на братава цела ды залажыў усё каменьнем.

Скончыўшы з гэтым, ён накіраваўся далей па сьцежцы, але раптам адчуў пах дыму. Ён паазіраўся й заўважыў невялічкае вогнішча. Асьцярожна падабраўся бліжэй. Ага, а вось жа ён тут і ёсьць, ягоны вораг – Ямага, спіць сабе пад сонейкам! Эйёні Чо выбраў добрую дубіну, каб выцяць ягоную галаву аб каменьні. Толькі ён узьняў дубіну, як Ямага расплюснуў вочы ды кінуўся на яго.

Яны біліся й біліся, але, што як іхныя шаманскія сілы былі роўнымі, ніводзін ня мог перамагчы. Пасьля некалікіх гадзін барацьбы яны ўрэшце бухнуліся долу па баках, зьнясіленыя, але пільнуючы адзін аднаго, гатовыя ўпярэдзіць атаку другога. Гэтак сядзелі яны час, зыркаючы вачыма.

І тады Эйёні Чо загаварыў:

-- Выглядае так, што ніводзін з нас ня зможа забіць другога. Ні я цябе, ні ты мяне. Як бы нам гэтага ні хацелася. То ня можам жа мы біцца гэтак бясконца! Тады як жа нам быць?

-- Пагаворым спакойна? – адказаў Ямага. – Добра. Я слухаю цябе.

-- Слухай вось што. Мы ж яшче не такія старыя. Можа, мы зможам яшчэ зрабіць дабра людзям. Пэўна, што злосьць нашая ня хутка пройдзе, але давай паспрабуем, можа, некалі мы зможам дараваць адзін аднаму. А можа, нават, і палюбім адзін аднаго.

-- Колькі жыць буду, -- усьміхнуўся Ямага, -- ніколі не змагу абняць ці пацалаваць такога вырадка, як ты. Нават ня думай. Але ты маеш рацыю. Мы з маім братам Ямарыям малымі яшчэ марылі вандраваць па зямлі. Мы хацелі дапамагчы людзям наладзіць лепшае жыцьцё, навучыць усё рабіць талакой, разумна кіраваць сваёй грамадой. Гэтак і пастанавілі сабе. Але мы пайшлі рознымі шляхамі. І вось, як сустрэліся мы з табой, так адразу пачалі змагацца, і канца гэтаму няма. І выходзіць, што пражылі мы з табой жыцьцё, поўнае нянавісьці ды помсты. І вінаватыя ў гэтым мы абое – і ты, і я. Напэўна, ты маеш рацыю. Можа, яшчэ ня позна зрабіць нешта для дабра людзей. І дзеля гэтага, я згодзен, мы з табой мусім пабрацца мірам.

Пасядзелі яшчэ час моўчкі.

Тады Ямага кажа:

-- Слухай, а чаму б табе не пайсьці са мной дадому? У цябе тут нічога не засталося. Глядзіш, знойдзеш сабе жонку сярод маіх людзей ды пажывеш яшчэ ладком. А ведаеш, мы нават маглі б жыць ў адным намёце! Тады мы сапраўды змушаны будзем пазбавіцца сваёй злосьці.

Яны парукаліся й рушылі да вёскі Эйёні Чо. Ямагавы ваяры ўсё яшчэ чакалі яго. Раптам бачаць – гэныя ідуць спакойна поруч. Твары іхныя павыцягваліся ад зьдзіўленьня.

Ямага ўважліва падбіраў кожнае слова:

-- Гэты чалавек пойдзе з намі. Ставіцца да яго ўважліва й паважліва. Нават каб у галаве не было напасьці на яго! Я біўся зь ім цэлы дзень – і ніяк ня змог яму пашкодзіць. Такі ён моцны. Я запрасіў яго жыць з намі. Запомніце: шкодзіць яму – шкодзіць мне.

Праз тры дні паходу яны ўсе вярнуліся ў сваю вёску.

Ці мала хто адчуваў і горыч, і злосьць да Эйёні Чо дзеля таго, што той нарабіў у мінулым: шмат людзей пацярпелі ад ягонага гвалту ды згубілі сваіх блізкіх. Адылі, Ямага выразна ўсім наказаў ставіцца да яго годна. Вяскоўцы шанавалі Ямагу, таму выконвалі ягоныя пажаданьні, нават калі ім не падабалася гэта. Людзі баяліся абаіх, але ведалі і тое, што дзякуючы іхнае моцнае шаманскае сілы яны пераадольваюць і голад, і вайну. А гэта кожнаму залежыла.

У нашыя дні ў гарах можна пабачыць шмат валуноў, што нагадваюць постаці маці зь дзіцем на сьпіне, ці жанчыну, што трымае дзіця за руку. Мы верым, што гэта яны і ёсьць – тыя маткі зь дзецьмі, што тады зьбеглі ў горы хавацца.

Ямага. Працяг гісторыі...

Ямага й Эйёні Чо мелі шаманскую сілу на ўсё, нават на дзікую прыроду. Паляваньне і рыбалка ім заўсёды ўдавалася. Яны кіравалі рухам вялікага статка дзікіх аленяў, што міграваў штогод зь берагоў Арктыкі ў горы – рабілі так, каб частка статку заўсёды праходзіла побач зь іхным паселішчам. А яшчэ яны навучалі людзей, як ставіцца да аленяў паважліва.

У нашых краях для дзяўчыны, што выбірае сабе мужа, мужчына-шаман ёсьць вельмі прывабным. Натуральна, што мужчына, які мае дар да паляваньня й рыбалкі, здольны пракарміць сям’ю. Любая жанчына хоча добрага жыцьця сабе й сваім дзецям.

З гэтае рацыі Эйёні Чо выглядаў “добрай здабычай”, і ўсе самотныя жанчыны заляцаліся да яго. А калі ён ажаніўся – не, каб перайсьці ў асобны намёт з маладой жонкай, ён узяў ды застаўся ў адным намёце зь Ямагам і ягонымі жонкамі. Так, у Ямагі да таго часу ўжо было чатыры жонкі й багата дзяцей. Ото была сям’я!

Хутка яны зладзілі вялізны намёт. Гэта быў найвялікшы намёт ва ўсім краі, на якога пайшло трыццаць ласіных скураў. У рэшце рэшт, Эйёні Чо таксама займеў чатыры жонкі й шмат дзяцей. Восем жанчын, што былі за двума мужамі – гэта была сіла! Кожны меў свае правы, і свае абавязкі. Яны ўпраўляліся і з гатоўкай, і з шыцьцём на ўсю вялікую сям’ю. Гэтакай суполкай яны вынайшлі добры лад жыцьця й дэманстравалі на практыцы, як можна жыць і працаваць разам. Паказальны быў прыклад для ўсяе грамады, як ладзіць з блізкімі людзьмі й дапамагаць адзін аднаму.

Да таго часу ў народу Дэнэ яшчэ не было законаў, дык вось два правадыры выпрацавалі лад, у якім старэйшыны навучалі маладых на штовечаровых зборнях. Тут дзеці вучыліся, як быць добрымі сябрамі грамады й як жыць разам у гармоніі. Тут жа яны набывалі розныя навыкі, што будуць ім патрэбныя ў жыцьці.

Які жа быў гоман і мітусня ў вялікім намёце, асабліва, калі туды ўбіваліся дзеці й старыя з усіх гуртоў для навучаньня. Насамрэч – гэта была свайго роду школа Дэнэ. Дзіва было, як такая вялікая грамада ўпраўлялася без канфліктаў і сварак.

Ямага й Эйёні Чо сваім прыкладам таксама паказвалі, што чалавек здольны сьвядома зрабіць выбар -- і ня толькі перамагчы сваю нянавісьць да другога, але нават палюбіць яго ды рабіць зь ім справы супольна.

Абое шаманы карысталіся сваім дарам яшчэ дзеля таго, каб сачыць, каб хто не карыстаўся шаманствам для шкоды другім. Калі яны знаходзілі, што нехта гэтак шаманіў – асабліва, калі ён забіваў чалавека, -- яны прыціналі гэта. Каторых давялося і пазбавіць жыцьця за такія справы, астатніх папярэджвалі:

-- Калі нехта з вас заб’е чалавека сваім шаманствам, будзьце ўпэўненыя – мы даведаемся, і тады ўжо вам таксама будзе канец.

Шмат людзей прыходзілі з далёкіх земляў, каб далучыцца да іхнае суполкі. Людзі знаходзілі тут добрае жыцьцё: удосталь і ежы, і іншых сродкаў, а таксама лад і гармонію сярод людзей. Хутка яны зрабіліся самым шматлікім племенем у гэтым краі.

Абое шаманы пражылі так доўга, што перажылі ўсіх сваіх жонак, якія памерлі ад старасьці. У іх было болей за сорак унукаў, але й тады яны жылі разам. Да гэтага часу ім ужо непатрэбны быў ваялікі намёт, таму яны жылі ў меншым, разам з чатырма ўнукамі, якія даглядалі іх. Кажуць, што дажылі яны да ста пяцідзесяці гадоў. Яны злыселі, пасьлеплі й амаль нічога ўжо ня чулі. Скура зрабілася зусім белай, дый ад іх саміх адна скура й засталася. Яны ўжо не маглі хадзіць, адно паўзком рухаліся па сваім намёце. Усё, чым яны займаліся, -- мармыталі нешта тым, хто да іх заходзіў, але ніхто ўжо на іх асабліва не зважаў.

Аднойчы, калі ўнукі былі занятыя на двары, яны гаманілі міжсобку.

І вось Эйёні Чо чаго раптам кажа:

-- Іду я тады зь вялізным, цяжкім такім, клункам мяса – і сам сабе задаволены... Ажно чую – сабакі выюць далёка. То я падумаў пра Ямагу ды ўзгадаў, як той абяцаў прыйсьці ды расквітацца з намі. І я такі й здагадаўся: хіба – ён, зараза.

-- Пра што гэта ты там, старая кляча? – Ямага яму з другога кута.

-- Пра тое, як ты забіў майго брата!

Далей вы ведаеце: два здыхлі – уявіце сабе – б’юцца! А шаманскае сілы ўжо ніякае няма, таму яны проста намагаюцца неяк трапіць адзін у аднаго -- але іхныя сухія рукі валяцца долу. Яны спрабуюць драпацца -- але няма паўзногцяў. Давай кусацца – няма зубоў.

Ладная была бойка, але, нажаль, увайшла ўнучка – і ўсё спыніла.

Два старыя ворагі яшчэ доўга ляжалі гэтак на сваіх посьцілках. А падвечар сказалі сваім унукам, каб усе сабраліся і прыйшлі сюды:

-- Мусім штосьці сказаць.

Хутка ўсе сабраліся. Старэйшына кажа:

-- Вось прыйшлі, як вы прасілі. Што такога вы маеце нам сказаць?

Яны гаварылі па чарзе. Апавядалі, што кожны намагаўся зрабіць праз усё сваё жыцьцё. А тады і кажуць:

-- Мы доўга пажылі, даволі. І зараз мы памром. Пахавайце нас на тым гарышчы. У будучыні, Дэнэ будуць прыводзіць да таго мейсца сваіх дзяцей спаць, і калі Стваральнік абярэ каторага – той атрымае шаманскую сілу.

Хутка пасьля гэтага два старых і памерлі, як яны і сказалі.

Пераклала Ірына Варабей

Таронта, 2008.

Джордж Блёндын (George Blondin), нар. 1922 г. – старэйшына народнасьці дэнэй. Працаваў таёжным правадніком, шахцёрам, трапёрам, потым віцэ-прэзідэнтам нацыі дэнэй. У 1989 г. абраны старшынём Савета старэйшын дэнэй. Цяпер працуе ў Інстытуце культуры дэнэй і піша артыкулы для газеты “News/North”. У 1990 г. атрымаў Прэмію імя Роса Чарльза (Ross Charles Award) для журналістаў-абарыгенаў. Аўтар кніг “Калі сьвет толькі пачынаўся” (When the World was New”), “Заканадаўца Ямарыя” (Yamoria the Lawmaker) і “Шлях Духа. Праўда аб таямніцах шаманскае сілы”.