Легенда сквамішаў пра Напалеона

 Паўлін Джонсан

з кнігі ''Легенды Ванкувера''

Важкае месца сярод бальшыні дзівосных гісторый, што з пашанай захоўваюць узьбярэжныя плямёны, займае легенда пра марскога зьмея. Пачвара зьяўляецца зноў і зноў з амаль манатоннай частатой у сувязі зь гісторыяй, традыцыямі, легендамі й павер’ямі. Але бадай самая дзіўная роль, якую яна адыграла, была ў драме, што выконвалася на сцэне Эўропы, і дарэчы, усяго сьвету, падчас бурлівае эпохі першага Напалеона.

Па ўсёй Канадзе мне ніколі не бракавала магчымасьці знайсьці зьдзіўляльных ведаў пра Напалеона Банапарта сярод вельмі старых і “нецывілізаваных” індзейцаў. Магчыма яны й ня вельмі знаёмы зь іншымі гістарычнымі пэрсонамі ад часоў Адама, але кожны зь іх раскажа вам, што ён чуў пра “Вялікага Французкага Змагара”, як яны называюць выбітнога маленькага карсіканца.

Ці былі гэтыя веды здабытыя праз той факт, што першымі пасяленцамі тут былі французы, ці амаль чароўная змагарная кар’ера Напалеона гэтак захапіла розумы індзейцаў, што яна выціснула іншыя, менш пасьпяховыя, я так яшчэ й ня вырашыла. Але факт застаецца фактам, што індзейцы нашага пакаленьня не настолькі знаёмыя зь імем Банапарта, як іхныя бацькі ды дзяды. Ці то перавага англамоўных пасяленцаў, ці то зьмяншэньне старажытнае ваяўнічае крыві сучаснай цывілізацыяй ды спакойнымі часамі – мусіць быць адзін ці другі чыньнік таго, што маладзейшыя індзейцы ня ведаюць пра імпэратара Францыі.

Расказваючы мне легенду пра Згублены Талісман, мой добры цілікам*, апошні Правадыр Капілана, пачаў гісторыю з амаль здзіўляльнага пытаньня:

-- А ці чула ты калісь пра Напалеона Банапарта?

Я ледзь зразумела, што ён сказаў, бо ягоная ангельская, заўсёды прыемная й прыгожая, бывае часам крыху абрывістай; але калі ён паўтарыў іншым, тлумачальным чынам: “Ну, ты ж ведаеш. Вялікі змагар, француз. Ангельцы, яны пабілі яго ў вялікай бітве,” – я зараз жа зразумела, аб кім ён вядзе.

-- А што ты пра яго ведаеш? – спыталася я.

Сьцішыўшы голас, быццам гэта вялікая тайна, ён прамовіў:

-- Я ведаю, як тое сталася, што ангельцы яго пабілі.

Я прачытала шмат гісторыкаў адносна гэтае падзеі, але пачуць версію ад сквамшаў^** было інтрыгуючай навінкай.

-- Няўжо? – сказала я свой звычайны “пароль”, які мусіў прынадзіць яго ў рэчышча даўніны.

-- Так! – пацьвердзіў ён.

Тады, гэтак жа паўшэптам, ён паведаміў мне, што ўсё здарылася праз пасярэдніцтва адзінага пазванка з хрыбетніка марскога зьмея.

 Расказваючы мне гісторыю аднаго годнага хлопца з мыса Броктан, што забіў пачвару, ён быў крыху затрымаўся на факце, што кожны, хто падыходзіў блізка да гэтае істоты, былі паралізаваныя і фізічна, і розумам – заварожаны насамрэч такім чынам, што іхныя косьці боўталіся ў суставах, а мазгі не працавалі. Але сёньня ён так моцна зашчыраваўся на гэткіх падрабязнасьцях, што я вымушана была вярнуць яго да хлопца з мыса Броктан і запытацца, як жа хлопец ды ягоны мозг пазьбеглі такога няшчасьця.

-- Дык жа ён быў добры хлопец, ня сквапны. Таму меў загартаванасьць ад усякага ліха.

Я кіўнула з разуменьнем, а ён паведаміў мне, што ўсе пасьпяховыя індзейскія ваяры насілі недзе ў сабе пазванок марскога змея, што шаманы накідвалі на іх “сілу” так, што на іх саміх “чары” не ўплывалі, але  як толькі яны набліжаліся да ворага, на таго “чары” пачыналі дзейнічаць разбуральна, і ўладальніку талісмана была забясьпечана перамога.

Быў адзін адметны, асабліва моцны, пазванок, які цанілі й трымалі праз стагодзьдзе воі вялікага племені Сквамішаў. Гэтыя воі перамагалі ўсіх ворагаў, зь якімі ні сутыкаліся, аж да тае пары, пакуль талісман зрабіўся настолькі славутым, што нават быў перароблены татэмны слуп усяго іхнага клана, у якім скрыжаваньне мела выяву таго адзінага зьмяінага пазванка.

Блізу гэтага часу данесьліся праз акіян гісторыі аб першых Напалеонавых вялікіх перамогах. Так, не па зямлі - у гэтым і можа быць схаваным ключ да заходне-ўзьбярэжнае легенды, каторую могуць разгадаць тыя, хто ёсць спрытнейшымі  за мяне да росшукаў. Правадыр жа быў больш выразным наконт крыніцы індзейскіх ведаў аб Напалеоне. Калі я зазначыла:

-- Я мяркую, ты пачуў аб ім з Квэбэку, напэўна, ад французкіх сьвятароў, -- ён таропка запярэчыў:

-- Не, не. Не з Усходу. Мы пачулі тое праз Ціхі акіян, з таго месца, што завецца Расея.

Праўда, хто прынёс тыя весткі ды якім шляхам яны дайшлі -- далей прасьвятліць мяне ён ня здолеў. Але тым часам адбылася дзіўная гісторыя з адной скваміскай сям’ёй. Тады была вялікая крывавая бойка, і адзіным жывым зь сям’і застаўся стары вой, герой многіх бітваў, уладальнік талісмана. Ля ягонага сьмяротнага ложа сабраліся тры пакаленьні ягоных жанчын: жонка, сястра, дачка, унучка -- але ніводнага мужчыны, нават хлопчыка ягонае крыві не было побач, каб праводзіць дух воя да краіны спакою й дастатку.

-- Абярэг ня можа захоўвацца ў руках жанчыны, -- прашаптаў ён з амаль апошнім уздыхам. -- Жанчына ня можа ваяваць і біцца зь іншымі народамі й плямёнамі. Жанчына ёсьць адно дзеля спакойнага жытла ды дзеля выхаваньня малых. Яна мусіць трымаць дзіцячыя далонькі, навучаючы дзіця хадзіць. Не, абярэг ня можа быць з вамі, мае жанкі. Няма ў мяне ні брата, ні кузіна, ні сына, ні ўнука, але і абярэг ня можа трапіць да воя меншага за мяне. Ніхто ні з нашага племя, ні з племені на ўсім Узьбярэжжы ніколі не перамагаў мяне. Абярэг павінен адправіцца да такога ж непераможнага, якім быў я. Як я памру, адашліце яго празь вялікую салёную прорву, да пераможнага Француза, завецца ён Напалеон Банапарт, -- і гэта былі ягоныя апошнія словы.

Старэйшыя жанкі хацелі пахаваць талісман разам зь ім, але маладзейшыя, натхнёныя духам свайго пакаленьня, моцна наважваліся адправіць яго праз акіян.

-- У магіле ён будзе мёртвым, -- даводзілі яны. -- Няхай жа ён жыве надалей. Няхай дапамагае іншым змагарам за вялікасьць і перамогу.

Як быццам для пацьверджаня такога рашэньня, наступным днём у іхную затоку зайшоў невялікі рыбацкі вадаплаў. Усе мужчыны на судне гаварылі па-расейску, апрача двух танклявых, рухавых маракоў, што трымаліся адчужана да ўсёй каманды і размаўлялі на іншай мове. Гэныя двох сышлі на бераг і загаварылі па-французку з вандроўным трапёрам з “Гадсан Бэю”, які часьцяком жыў разам са сквамішамі. Таму жанчыны, якія ўсё яшчэ аплаквалі свайго памерлага воя, даведаліся, што тыя два чужынцы былі з тае краіны, дзе вялікі Француз ваяваў супраць усяго сьвету. 

Тут я перапыніла Правадыра:

-- А як французы трапілі на расейскі карабель?

-- Палонныя. Амаль рабы, ненавісныя сваім захопнікам, як бальшыня заўсёды ненавідзіць меншасьць.

Дык вось, жанкі адвялі двох французаў убок і расказалі ім гісторыю тае косткі ад марскога зьмея, спанукаючы іх завезьці яе назад у сваю краіну ды аддаць вялікаму Французу -- таму, хто ёсьць гэткім жа мужным і сьмелым, як іхны памерлы правадыр.

Французы вагаліся, маўляў, талісман можа пашкодзіць ім; можа сапсаваць ім мазгі так, што падчас іхнага шляху да Расеі ім збракуе кемлівасьці спланаваць уцёкі да собскае краіны; можа размацаваць іхныя целы так, што яны зробяцца слабымі, як дзеці. Але жанкі запэўнілі іх, што чары накіроўваюць сваю сілу адно на ворагаў талісманавага ўладальніка, што даўнія шаманы заваражылі яго менавіта такім чынам. То французы такі ўзялі яго й паабяцалі, што калі будзе магчыма, яны перададуць яго Імпэратару.

Калі яны падняліся на борт, жанчыны зь берага бачылі, як многіх матросаў пачало перакручваць; некаторые падалі на палубу, поўзалі, трэсліся ў канвульсіях; каторых скурчыла на момант, тады яны млява паваліліся, быццам без касьцей. Адно два французы стаялі ўрост, моцныя, здаровыя -- скваміскі талісман ужо перамог іхных ворагаў. Калі маленькі рыбацкі вадаплаў рушыў з затокі, кіраваньне на ім узяла каманда з двух французаў -- тых, што ўваходзілі ў яе як палонныя, а пакідалі як заваёўнікі. Спаралізаваныя расейцы былі горш за непрыдатных, і што зь імі сталася, правадыр паведаміць ня змог. Верагодна, іх выкінулі за борт, і ўрэшце капрызам лагоднага лёсу абое фрацузы дасяглі берагоў Францыі.

Легенда настольікі нявызначаная наконт іхнага падарожжа пасьля таго, як яны пакінулі Затоку, што нават адвечна ўзьнёслая ды багатая на фарбы фантазія сквамішаў так і не забясьпечыла падрабязнасьцямі гэтую па-дзіцячы прыгожую, і тымчасам дзівосную гістарычную казку. Але гукі труб вайны, бой барабанаў па ўсёй Эўропе даносілі да дзікіх лясоў Ціхаакіянскага Ўзьбярэжжа вестку аб тым, што вялікі “Талісман Сквамішаў” нарэшце дабраўся да Напалеона; што ад гэтага часу й надалей ягоная кар’ера была адной вялізнай перамогай, што ён выйграваў адну бітву за другой, заваёўваў краіну за краінай, і калі б ня тое страшэнннае няшчасьце, што можа толькі напаткаць ваяра, то мог бы зрабіцца валадаром усяго сьвету.

-- Якое то няшчасьце, Правадыр? -- спыталася я, захопленая ягонымі ведамі аб вялікім жаўнеру й стратэгу.

Правадыр зноў пацішыў голас да шэпту, твар ягоны быў засяроджана суворы:

-- Ён згубіў талісман Сквамішаў. Згубіў літаральна перад адной вялікай бітвай з ангельцамі.

Я паглядзела на яго сур’ёзна: ён распавёў мне самую дзівосную мешаніну зь гісторыі й забабонаў, кемлівасьці й невуцтва, выкшталцонага абсурду, і тымчасам уражлівую байку, якую я ніколі ня чула з вуснаў індзейцаў. 

-- Як называлася тая вялікая бітва, ты чуў калі-небудзь? -- мне цікава было як шмат ён ведае аб падзеях, што адбываліся на іншым баку сьвету стагогдзьдзе таму.

-- Так, -- адказаў ён уважна, задумліва. -- Я часам чую гэтую назву ў Лёндане, калі бываю там. Тамтэйшая чыгуначная станцыя … той жа назвы.

-- Ватэрлу? -- спыталася я.

Ён хутка кіўнуў, без ніякага ваганьня.

-- Яна, -- адказаў ён. -- Вось. Ватэрлу.

..............................................................................................

*Цілікам - сябар
**Сквамішы – індзейскае племя, што жыве на Ціхаакіянскім Узьбярэжжы

Пераклала Ірына Варабей

2008

Выспа мёртвых

 Паўлін Джонсан

з кнігі ''Легенды Ванкувера''

Доўга мы стаялі моўчкі, абапершыся на заходнія парэнчы моста, назіралі суклоньне за прыгожым стаўком вады, вядомым як Вугальная Прыстань. Мяне заўсёды абурала гэтая лапезная, недарэчная назва; шмат гадоў таму, налягаючы на вясло праз ваўнарэз лёгкага чоўна ці проста бавячы час у ім, я называла гэтую затуленую бухтачку Страчанай Лагунай.

Гэта цешыла маю фантазію, бо падчас таго цудоўнага летняга месяцу нястомныя адлівы пакідалі гавань зусім без вады ў мой улюбёны час для веславаньня, і маё любімае месца для баўленьня часу гублялася на многія дні – таму ў думках я наракла яе Страчанай Лагунай. Але Правадыр, па-індзейску, умомант прыняў назву, прынамсі, калі гаварыў мне аб гэтым месцы. І цяпер, калі мы наглядалі за сонцам, што садзілася за край елак, ён выказаў жаданьне, каб ягоны човен, які ляжыць на беразе недзе ў дальнім кутку парка, быў цяпер тут. 

-- Калі б човен быў тут, мы б з табой правеславалі ўздож берага вакол тваёй Страчанай Лагуны, прайшлі б палову круга ды вярнуліся б па цэнтру. Тады – пад мост у пратоку між Выспай Мёртвых ды лесам. Потым пабылі б, дзе гармата б’е час а дзевятай гадзіне. І тады перасяклі Рукаў да індзейскага боку Затокі.

Я завярнулася на ўсход прасачыць за курсам, які ён абрысаваў. Вада была ціхай, нерухомай, як сьлед надыходзячага сутоньня, і, адпачываючы на ейнай пурпуровай роўнядзі, плавала Выспа Мёртвых, бы вялікі пук воскавага моху.

-- Ты калі-небудзь была там? – спытаўся ён, злавіўшы мой пагляд, нацэлены на няроўныя абрысы соснаў на ёй.

-- Я абкружляла яе ўздож і поперак. Забралася на кожную скалу на тых берагах, блукала ў кожным зарасьніку, дасьледавала кожную сьцежку і ня раз амаль была згубіўшыся ў еных нетрах.

-- А то, -- пасьміхнуўся ён. – Яна ж зусім дзікая, нічога там добрага.

-- А мне здавалася, яна чымсьці вартая. Людзі судзяцца за яе, нават зараз нехта б’ецца.

-- О, гэта заўсёды было, -- сказаў ён, бы аб нечым звычайным. – Вечна б’юцца за гэтае месца. А вось сотні гадоў таму біліся на ёй. Індзейцы. І кажуць, сотні год яшчэ будуць біцца – так і ня вызначыўшы, чым гэтае месца ёсьць, каму яно належыць, хто мае на яго права. Не, ня вызначацца. Выспа Мёртвых заўсёды будзе бойкай для некага.

-- Што, індзейцы біліся міжсобку за яе? – заўважыла я знарок бясхітрасна, хаця мае вушы ўжо трымцелі прадчуваньнем надыходзячай, я ведала, легенды.

-- Біліся, як рысі, твар у твар. Біліся, забіваліся, аж пакуль выспа не набрыняла крывавай чырваньню, большай за гэтае суклоньне, а вада ў моры вакол яе заплямілася колерам полымя – і тады, кажуць у нас, уздож берагу і вырасьлі тыя пунсовыя агонь-кветкі... Прыгожы колер у агонь-кветак. Яны маюць быць дасканалага колеру, бо нарадзіліся й расьлі з сэрцаў дасканалых людзей – высакародных супляменьнікаў, -- падкрэсьліў ён.

Мы перайшлі да ўсходніх парэнчаў маста ды стаялі, наглядаючы, як ціхія, глыбокія цені павольна зьбіраліся на высьпе. Я мала калі бачыла што, больш міратворнае.

Правадыр уздыхнуў:

-- Цяпер няма ў нас такіх людзей, такіх змагароў, як былі тыя. Няма такіх сэрцаў, такой мужнасьці, як тады. Вось я распавяду табе гісторыю, тады ты зразумееш. Цяпер тут так ціха, сёньня тут усе добрыя цілікамы*, нават дýшы памерлых болей не змагаюцца, хаця доўга яшчэ пасьля тых падзей яны ўсё біліся.

-- Ну, дык легенда? – адважылася я.

-- О, так... – ён быццам вярнуўся ў цяперашняе з далёкае краіны ў спратах часу. – Індзейцы, яны называюць яе “Легендай Выспы Мёртвых”.

Вайна была ўсьцяж. Шалёныя плямёны з паўночнага ўзьбярэжжа, дзікія плямёны з поўдня – усе сутыкнуліся тут ды рабілі набегі ды біліся, палілі ды паланілі, катавалі ды забівалі ворагаў. Лес насыціўся дымам вогнішчаў, Затока была бітком набіта ваеннымі чоўнамі, і Сагалі Тайі – Той, хто ёсьць чалавекам міру – адвярнуў Свой твар ад Сваіх дзяцей-індзейцаў.

Была вялікая спрэчка ды змаганьне за гэтую выспу. Шаманы з поўначы заяўлялі, што гэта іхная малітоўная зямля. Шаманы з поўдня высоўвалі такія ж дамаганьні што да яе. Усе хацелі валодаць ёю як цытадэльлю дзеля свайго чараўніцтва й магіі.

Вялікія групоўкі гэтых шаманаў сустрэліся ў вадным месцы ды сілай сваіх чараў намагаліся прагнаць сваіх супернікаў. Ведуны з поўначы разьбілі лягер на паўночным краі выспы, тыя ж з поўдня размясьціліся на паўднёвым беразе, тварам да таго, што сёньня ёсьць горадам Ванкуверам. На абаіх баках скакалі вакол вогнішчаў, пяялі, палілі свае чарадзейныя парашкі, білі ў чароўныя бубны, але ніхто з супраціўнікаў так і не зьнядужыў, і ніхто не перамог. А вакол іх, на водах, на зямлі, лютавала вайна паміж іхнымі плямёнамі – відавочна Сагалі Тайі забыўся на Сваіх дзяцей-індзейцаў.

Праз шмат месяцаў змаганьня, воі абаіх бакоў зьнясілелі. Яны сказалі, што заклінаньні супéрных шаманаў зачаравалі іх, зрабілі іхныя сэрцы кволымі бы дзіцячыя, а рукі млявымі бы жаночыя. Тады сябры ды ворагі пасталі як адзін ды выгналі шаманаў з Выспы, пагналі іх уздож Затокі ды загналі ў мора, дзе яны знайшлі паратунак на адной са зьнешніх выспаў. А тады плямёны зноў кінуліся ў бойку супраць адно аднаго.

Ваяўнічая кроў поўначы заўсёды пераможа. Яны мацнейшыя, сьмялейшыя, спрытнейшыя. Сьнег ды лёд іхнае краіны шпарчэй ганяе кроў, чым млявае сонца поўдня. У іх цьвёрдыя цагліцы, целы загартаваныя. Так, паўночныя плямёны заўсёды будуць пераможцамі. Але хітрасьць ды падступства паўдзённых – таксама не абы якая рэч, каб лёгка яе пераадолець.

Пакуль паўночныя перасьледавалі шаманаў далёка ў мора, каб пераканацца ў іхным поўным выгнаньні, паўдзённыя пад покрывам ночы вярнуліся ды вызвалілі сваіх палонных з чужога лягеру, тады захапілі чужых жанчын ды дзяцей ды старых і пераправілі іх усіх на Выспу ды трымалі іх там у палоне. Іхныя ваенныя чаўны, абкружыўшы Выспу, пасталі бы ўмацаваньні, праз якія даносіліся галашэньні палонных жанчын, лямант старых, плач малых.

Раз за разам нападалі паўночныя на тое кола чоўнаў, але зноў і зноў былі адкінутыя. Паветра набрыняла атручанымі стрэламі, вада заплямілася крывёй. Але дзень за днём кола чоўнаў рабілася танейшым ды танейшым, а стрэлы паўночных усё сьпявалі ды траплялі ў цэль. Паўсюль плавалі чоўны, пустыя, ці яшчэ горай, нерухомыя, экіпаваныя аднымі мерцьвякамі.

Найлепшая частка паўдзённых вояў ужо загінула, калі іхны галоўны Правадыр умацаваў вялікі камень на паўдзённым беразе. Сьмела, не зважаючы на тысячы срэлаў пацэляных яму ў сэрца, ён узьняў рукі з адкрытымі далонямі – знак нарады. Адразу ж усе паўночныя лукі апусьціліся, і кожнае паўночнае вуха прыслухалася да ягоных словаў.

-- О, людзі верхняга ўзьбярэжжа! – загаварыў ён. – Вас значна большая колькасьць тут, вашае племя шмтлікае, вашая загартаванасьць лепшая. Мы згаладалі, мы губляем людзей. Нашых палонных – вашых жанчын, дзецей ды старых – таксама паменела: запасы харчу заканчваюцца. Калі вы ня прыміце нашыя ўмовы, мы будзем змагацца да скону. Заўтра мы заб’ем усіх палонных у вас на вачах, бо мы болей ня можам іх карміць. Або вы можаце вярнуць сваіх жонак, матак, бацькоў, дзяцей, калі за кожнага зь іх аддасьцё нам па аднаму вашаму найлепшаму маладому вою, таму, хто пагодзіцца пайсьці на сьмерць замест іх. Гаварыце! Гэта ваш выбар. 

У паўночных чоўнах паўскоквалі на ногі сотні й сотні маладых вояў. Навакольле напоўніналася радаснымі крыкамі з узьнёслымі воклічамі. Быццам увесь сьвет загудзеў галасамі тых маладзёнаў, што крычалі гучна з пачэснай мужнасьцю:

-- Вазьміце мяне, але вярніце майго старога бацьку!

-- Вазьміце мяне, але адпусьціце дадому маю малую сястру!

-- Вазьміце мяне, але выслабаніце маю жонку й сына-немаўлятку!

Гэтак, дамова была зроблена. Дзьве сотні геройскіх, высакародных маладых вояў павеславалі да Выспы, парушыўшы шыхты ўмацаваньня з чоўнаў, ды ступілі на бераг. Як арлы апярэньнем, гэтак і яны выхваляліся сваёй мужнасьцю, бы маладыя багі. Распраўленыя плечы, цьвёрды крок, моцны дух. У свае чоўны яны ўсадзілі дзьве сотні палонных.

Зноў загаласілі жанкі, залямантавалі старыя, заплакалі дзеці, але тыя маладыя брунатнаскурыя багі нават не завагаліся, не пахіснуліся. Іхныя слабыя й нядужыя сваякі былі ўратаваныя. Што значыць для іх такая дробязь, як сьмерць?

Вызваленых палонных адразу ж абкружылі свае людзі, але цьвет іхнага цудоўнага народу знаходзіўся ў руках ворагаў, тая мужная моладзь, якая ня думаючы аб сьмерці, паклала свае жыцьці дабраахвотна, з радасьцю, каб ратаваць сваіх дарагіх і любімых. Сярод іх былі і загартаваныя воі, што перамаглі ў тузінах баёў, і зусім юныя, што толькі падрасьлі для бітваў ды ўпершыню нацягнулі цеціву лука; але іхныя сэрцы, іхная мужнасьць, іхная ахвяра была адна на ўсіх.

Яны стаялі ў адзін шыхт перад паўдзённымі воямі. З узьнятымі тварамі, з выклікам у вачах, з голымі грудзямі. Яны ўсе нахіліліся ды паклалі ля ног сваю зброю, тады сталі проста, з пустымі рукамі ды засьмяяліся ў твар сьмерці. Тысячы стрэлаў працялі паветра, з дзьвюх сотняў высакародных паўночных глотак вырваўся сьмяротны вокліч, трыюмфальны, як перамога каралёў – і тады дзьве сотні бясстрашных паўночных сэрцаў спынілі сваё біцьцё.

А назаўтра паўдзённікі ўбачылі, што на месцы, дзе ўчора загінулі воі, вырасла мора палымяных агонь-кветак. Страшэнны жах абуяў іх. Яны пакінулі Выспу, і калі ноч зноў ахінула іх, яны ўжо гналі прэч свае чоўны і, бясшумна прасьлізнуўшы праз Затоку, накіраваліся на поўдзень, і на гэтай частцы Ўзьбярэжжа іх болей ня бачылі.

-- Якія высакародныя мужчыны! – паўшэптам сказала я, калі правадыр скончыў гэтую дзіўную легенду.

-- Так, мужчыны! – адазваўся ён рэхам. – Белыя называюць яе Выспай Мёртвых. Гэта па-іхнаму. Але мы, Сквамішы**, завем яе Выспа Загінулых Мужчын.

Грэбень соснаў ды абрысы Выспы былі ўжо зусім цёмнымі й неразборлівымі. Спакой, спакой ляжаў на водах, пурпур летняга сутоньня распусьціўся ў шэрань, але я ведала, што там, у нетрах Выспы Мёртвых цьвітуць кветкі палымянай прыгажосьці; іхныя колеры хавае надыходзячая ноч, але недзе ў самай сьвятыні іхных пялёсткаў пульсуе кроў з сэрцаў адважных мужчын. 

*цілікам – сябар

**Сквамішы – індыянскае племя, што жыве на Заходнім Узьбярэжжы Канады.

Пераклала Ірына Варабей

2009

Сем белых лебедзяў

Pauline Johnson

The Legend of the Seven White Swans         

 Паўлін Джонсан

з кнігі ''Легенды Ванкувера''

Гэта было летась, дваццаць пятага лістапада. Пачуўшы над галавой лёгкі посьвіст, я глянула ўвысь ды ўбачыла зграбную чараду з сямёх лебедзяў, што крыляла ў вырай міма гораду.

Я дакладна памятаю тую дату, бо тады былі выбары ва ўрад правінцыі, і я дазволіла сабе зрабіць жарты з палітыкаў, пацікавіўшыся, што гэтая чарада можа нам наваражыць. Потым усе выбарчыя спрэчкі забыліся, бо тая карціна з прыгожымі белапёрымі лебедзямі, што плылі ў небе ў краіну сонца й цяпла настолькі запанавала ў маіх думках, што адсунула ўбок меньш прыемныя рэчы.

Я магла б намаляваць іх, як яны, уцякаючы ад зімы, нясьпешна лунаюць да нейкай далёкай паўднёвай лагуны, дзе будуць марнавацца доўгімі трапічнымі тыднямі ў чаканьні поклічу з поўначы раньняй красавіцкай парой. Покліч з поўначы будзе азначаць час для параваньня, а яшчэ – доўгае салодкае лета на дальніх берагах верхняга Ціхаакіянскага Ўзьбярэжжа. Я сачыла за імі, іхныя даўгія, тонкія шыі выцягнуліся з той жа прагнасьцю асягнуць паўдзённага сонца, якую выяўляе скакавы конь на фінішным пралёце. Велічныя крылы ўзьнімалі іх у высокі палёт бы ветразі зь белага шоўку, надзьмутыя брызам, на імклівым чоўне. Я магла нават вызначыць рыскі іхных чырвоных лапак. Іхная абыякавасьць да гораду, над якім яны праляталі; іхны просты, нібы абдуманы, кірунак; іхная беззаганная бель здаваліся мімалётным відзежам нечага далёкага, дасканалага, да чаго мы сваімі тужліва выцягнутымі рукамі ніколі не зможам нават паспадзявацца даткнуцца. Яны адляталі ўсё далей і далей, усё слабеў і слабеў іхны крык, аж пакуль іх не захутала шаль празрыста-шызага воблака – і яны зьніклі.

Наступным днём да мяне зайшоў мой госьць, Правадыр, і першае, аб чым я яму расказала, былі лебедзі, што ляцелі ў вырай. Ягоны твар асьвятліўся хітравата-ўдаванай усьмешкай:

-- Ты бачыла палёт сямі лебедзяў? О! Гэта вельмі добры знак!

-- І што ён можа значыць для мяне? – адказала я, вяртаючы яму такую ж усьмешку.

-- Ён гаворыць табе... Як гэта гавораць белыя?.. Каханы? Ага... Твой каханы вельмі шчыры з табой, ён не двудушны; ён не мае адну душу для цябе, калі вы разам, і другую – калі ён далёка. О! Пэўна што ён цалкам шчыры.

Я засьмяялася ўголас.

-- Каханы ніколі ня шчыры са сваёй каханай, але каханая – заўсёды, -- заўважыла я з цынізмам, народжаным багатым назіраньнем і некаторым асабістым досьведам.

Ягоны твар перамяніўся.

-- Ты занадта добра пазнала вялікі сьвет. А таму я не раскажу табе легенду аб лебедзях.

Я воміг прыбрала свае кпіны й адагнала недаверы:

-- О, Правадыр, я абяцаю ня ведаць больш вялікага сьвету і нічога з таго, што яго тычыцца, толькі раскажы мне аб іх! – узмалілася я.

-- Але... Ты бачыла іх. Гэта добра, іх убачыць. Бадай, раскажу... -- гэтак ён разважаў, але я цалкам упэўнена, што, калі б мне не давялося пабачыць тых прыгажуноў, што крылялі над горадам, я б так і ня выцягнула зь яго гэтай цікавай скваміскай* гісторыі.

Правадыр рэдка карыстаўся табакай, але сёньня ён запаліў цыгарэту – і водар “Егіпцяніна” цяпер заўсёды вяртае мяне ў той дзень, і я заўсёды бачу не струменьчык шызага дыму, а тое тоненькае покрыва куродыму, зь якога выплываюць засмужаныя абрысы імклівых, прагных выраю птушак, і мой стары Цілікам зноў распавядае мне...

Легенда аб сямёх лебедзях 

             Хіба ты бачыла такую матку, каб не любіла зьнявечанае дзіця больш за іншых сваіх дзяцей? Гэтак было заўсёды: белыя маткі, індзейскія маткі – усе аднолькавыя.

             Гэтая дзяўчынка была кульгавай. Калі яна навучылася хадзіць, адна нага крыху падцягвалася за другой; ейнае калецтва не было заўважным, постаць не была крывой, проста адна нага была слабейшая. Але маці любіла яе той ахоўнай любоў’ю, якой усе маткі адорваюць сваіх слабейшых дзяцей. Яна назвала яе “Бе-бе” – гэтым словам Чынукі** песьцяць малых дзетак, і Бе-бе расла ў дзяўчыну, потым у жанчыну, агорнутая усёй любоў’ю мацярынскага сэрца.

             Бе-бе была прыгожанькай, яшчэ прыгажэйшай была душа, і толькі ейная крывая нага стаяла паміж ёй і ўсімі прывабамі дасканалага дзявоцтва. Тымчасам шмат малайцоў хацелі яе за жонку, бо яна была вясёлай, добрай, лагоднай. Пальцы ў яе былі жвавымі й гнуткімі, каб ткаць ды плесьці кошыкі, яна любіла дзяцей, як і ейная маці.

          І вось аднойчы прыйшоў адзін малады, зухаваты паляўнічы – лёгкі на ногі, востры на вока, рукі на ўсе штукі. Ягоныя стрэлы ніколі не давалі пудла, а хата была поўная мяккага, цёплага футра дзікіх жывёл, што ляжалі нямымі сьведкамі ягонага ўмельства.

          -- Маёй моцы хопіць на дваіх, -- сказаў ён, калі яна паабяцала пайсьці за яго.

          Але як яна апусьціла вочы ды ўзгадала пра крывую нагу, па ейным твары прабег цень.

          -- Аж я ніколі не змагу выбегчы табе на дапамогу, як ты будзеш вяртацца зь лесу з аленем на плячах, ці з бабром у руках, – уздыхнула яна. – Я не змагу танцаваць для цябе на вялікіх фэстах, як гэта робяць іншыя маладзіцы. Мне давядзецца сядзець сярод старых – адной. Са старымі ды брыдкімі – адной.

          -- Ты ніколі не будзеш старай, ніколі не будзеш брыдкай, – запэўніў ён. – Твой твар, твая душа ды вясёлае сэрца – яны заўсёды будуць маладымі. Я буду танцаваць за нас дваіх. Хадзем!.. Пойдзеш са мной?

           І яна па-жаноцку паверыла ды пайшла зь ім, пакінуўшы свой бацькоўскі дом.

Маці часта прыходзіла да яе, усё яшэ клікала “Бе-бе”, “Бе-бе”, быццам яна ўсё яшэ была малой – як усе маткі са зьнявечанымі дзецьмі.

          Прайшлі гады. Бе-бе нарадзіла свайму мужу шэсьць прыгожанькіх дзетак, і ніводзін зь іх ня быў крываножкай, але ніводны ня быў падобны да сваёй усьмешлівай маці. Яна не састарэла, ейны твар быў прыўкраснай кветачкай, калі яна сядзела сярод старых ды брыдкіх падчас фэстаў, у той час, як хлопцы зь дзяўчатамі танцавалі ды гаманілі, ды танцавалі ізноў. Як часта ёй хацелася далучыцца да іх, хто ведае. Але ні боль, ні туга ніколі не гасьцілі ў ейным вечна маладым сэрцы.

          Аж пакуль аднойчы не зьявілася стрыечная сястра мужа – дзяўчына высокая, пругкая, моцная, бы сама паляўнічая; яна танцавала, што той сонечны зайчык на сініх водах Ціхага. У вачах паляўнічага бліснуў дзіўны агеньчык, як ён назіраў за ёй, сачыў, як яна завіхалася, бы гнуткія галінкі ялін з Дугласа падчас навальніцы; сачыў за ейнымі спрытнымі нагамі, за жвавымі, лёгкімі крокамі, павабнымі рухамі. Гэтая сястрычка магла скакаць бяз стомы гадзіны ды гадзіны, і ўсе гэтыя гадзіны ён глядзеў на яе, і калі яна спынілася, малайцы, а зь імі разам і муж Бе-бе, абкружылі яе з падарункамі з ракавінкавых пацерак ды палымянымі прамовамі.

          Бе-бе глянула на сваю крывую нагу – і сьмех загас у ейных вачах.

          Удома, са сваімі шасьцю дзеткамі разам, яна чакала яго шмат дзён, шмат тыдняў, але муж-паляўнічы так і не вярнуўся, сышоў недзе з той, у каторай не было крывой нагі, якая б вымушала яе сядзець сярод старых ды брыдкіх.

          Шмат малайцоў прыходзілі да Бе-бе.

          -- Ідзі за мяне, -- казаў кожны. – Ён ня вернецца да цябе.

          Але яна адно, усьміхаючыся, хістала галавой ды заварочвалася да сваіх дзетак з распасьцёртымі рукамі.

          Ейныя былыя сяброўкі ўжо пастарэлі, памаршчынелі; супляменьнікі саслабелі ды зьнядужылі з гадамі, але ў Бе-бе твар ўсё яшчэ быў такі ж малады ды прыгожы, як тады, калі яна пакахалася з тым дужым паляўнічым, што кінуў яе шмат-шмат поўняў таму.

          А недзе далёка ў сваёй хаце састарэў ды саслабеў і сам паляўнічы, ягоная рука ўжо часта падманвала яго, вочы згубілі былую пільнасьць, і побач зь ім сядзела ягоная сястра – тая самая, што некалі была такая лёгкая на ногі, такая гарэзьлівая ў танцах, такая моцная ды страмкая ды гнуткая, але гады ляглі цяжарам на ейныя некалі хуткія ногі, ды зморшчылі твар, згорбілі плечы, зцьвердзілі рукі. Старая ды брыдкая, яна коўзалася па коўдры, бо загусьцела кроў у ейных венах – больш яна не танцавала.

          І праз усе гэтыя гады Бе-бе сядзела на фэстах з тварам, бы кветка сярод зімовых шэрых, голых галін.

          І аднойчы ён вярнуўся. Вярнуўся, каб убачыць ейную прыгажосьць, пачуць ейны сьмех ды даведацца, што сапраўднае жаночае каханьне назаўсёды робіць жанчыну маладой ды прыгожай, як кветка. Рыдаючы, ён укленчыў перад ёй, і хаця ён быў стары, згорблены, брыдкі – яна працягнула яму свае рукі.

          Але тут зь нябёсаў загаварыў Сагалі Тайі***, а Ягонае слова ёсьць законам для ўсіх людзей, усіх народаў.

          -- Яна больш ня будзе тваёй, о, паляўнічы! – прамовіў голас. Нявернасьць ня можа параваць зь вернасьцю. Я адпраўлю яе зь дзецьмі туды, дзе іхная маладосьць, іхная прыгажосьць, іхны сьмех будуць вечным дакорам твайму няшчаснаму крывому сэрцу. Яны ніколі не састарэюць, ня згубяць свай прыгажосьці, і яна са сваёй крывой нагой абернецца ў самую прыўкрасную істоту, якую Я, Сагалі Тайі, калісь стварыў. Раніцай паглядзі ў неба, о, паляўнічы з двума тварамі, двума сэрцамі, і там, у першым промні ўзыходзячага сонца, ты ўбачыш красу, зграбнасьць, смех, маладосьць, вернасьць, каханьне, шчырасьць – бо сам ты пазбаўлены гэтых сямі вялікіх якасьцяў, што некалі адпхнуў.

            Раніцай на фоне золата ўзыходзячага сонца ўзьнялася чарада зь сямёх бялютка-белых лебедзяў. На кароткі момант яны прыпыніліся над старым паляўнічым – і тады пакрылялі сваім шляхам у вырай. Ён прасачыў з пакутлівай тугой за іхным лётам, а потым абшукаў хату Бе-бе – там нікога не было. Яшчэ раз сваімі старымі вачыма пашукаў у небе, дзе ён яшчэ змог распазнаць сем прыгожых птушак з крыламі велічнымі, як шаўковыя ветразі, з лапкамі, што засмужанай чырваньню крывіліся на фоне блакінага неба. Ён схіліў галаву, бо зразумеў, што гэныя зграбна закрыўленыя лапкі былі тым адзіным Бе-беіным заганам – і гэткім чынам услаўленыя.

            Спалілася дашчэнту правадырава цыгарэта. Над ягонай высакароднай галавой яшчэ курыўся шызы дымок, нібы тое воблачка, што захутала маю чараду белых красунь учарашнім вечарам.

          -- А што, у лебедзінай чарадзе заўсёды сем лебедзяў? – спытался я.

          -- Не заўсёды. Але часта. Вось чаму я сказаў, што ты маеш і добры знак, і вернага каханага, калі пабачыш сем.

          -- Я мяркую ты хацеў сказаць, цілікам, што падобнае спараджае падобнае, і шчырасьць і вернасьць прыносяць шчырасьць і вернасьць – так?

          -- Так. Хіба Сагалі Тайі не сказаў, што Вернасьць ня можа паравацца зь Нявернасьцю? – адказаў ён вельмі мякка.  

-------------------------------------------------------------

*Скваміскі – ад Сквамішы – племя індзейцаў, што жыве на Заходнім Узьбярэжжы Канады.

**Чынукі – племя індзейцаў, што жыве на Заходнім Узьбярэжжы Канады.

***Сагалі Тайі – у перакладзе зь індзейскага – Вяршынны Правадыр. Гатак яны называюць найвышэйшага бога.

Пераклала Ірына Варабей

2009