Лятучы човен

Кўэбэкскае народнае паданьне
у пераказе Роша Кар'е

(Roch Carrier, "The Flying Canoe'')

Аўтарскія заўвагі

Уявіце сабе... Набліжаецца навагодняя ноч. А вы намагаецеся сагрэцца ў золкай каладзянай хаціне ў глухім лесе недзе ля ракі Гаціню...

Адным з паданьняў, якія мусяць жыць у вяках, ёсьць гісторыя вандроўнікаў, што зрабілі дамову з д’яблам. Гэтую гісторыю расказвалі ды пераказвалі праз гады. Бадай, самая знакамітая ейная версія была запісана Анарэ Буграндам, які апублікаваў яе ў часопісе “The Century” ў жнівені 1892 г.

Легенда гэтая бярэ свае карані ў эўрапейскіх казках, у якіх удзельнічаюць усяга кшталту лятучыя судны. Калі французы перасеклі акіян, яны прывезьлі з сабой адну з такіх казак. Яна пераплялася з паданьнямі аб лятучым канý, якія пачулі ад індзейцаў, і вынікам зьявілася гэтая  ўнікальная перліна ў фальклорным палатне французкай Канады.

Кожны хлопчык і дзяўчынка майго веку слухаў паданьні “лятучага чоўна”, што пераносіў вандроўнікаў па паветры праз вялікія адлегласьці задоўга да таго, як зьявіўся аэраплан. У кожнай сям’і  быў ці то дзядзька, ці то дзед, хто лятаў на ім. Гадамі пазьней, калі я выпраўляўся на чоўне на рыбалку, я марыў, што ён панясе мяне ў далёкія краіны.

У “лятучага чоўна” існуе шмат версіяў. Зараз я раскажу вам свой варыянт гэтай неўміручай гісторыі, як я яе пачуў ад сваёй бабулі.

---------------------------------

  Дык што, вы сапраўды мяркуеце, што бяроставы човен ня можа лётаць? Як казала мая бабуля: “Крык, крак, крок, малеча! Цілі, цела, целум! Слухайце цяпер уважна, што я вам раскажу. Вось такая гісторыя”.

Гэта было даўным-даўно, яшчэ да таго, як зьявілася тэлебачаньне, ці аўта, ці самалёты. Так даўно, калі Канада яшчэ толькі пачыналася. Гэтыя гайвэі-гасцінцы яшчэ не былі збудаваныя. Дарогамі служілі рэкі.

Для будаваньня дамоў, склепаў, лодак было патрэбна шмат драўніны. І вось, увосень, калі ўвесь ураджай ужо быў сабраны, мужчыны пакідалі наш Бос* ды кіраваліся на працу ў лес. Вяслуючы ў чоўнах, яны сплаўляліся па рэках, пераадольвалі парогі, валаклі лодкі з возера ў возера – гэтак дабіраліся да сваіх бярвенчатых хацін у глухім лесе. Назад яны вярталіся адно, калі сыходзіў сьнег вясной і таяў лёд на рэках ды азёрах.

Напрацягу тых доўгіх мясяцаў восені й зімы дрывасекі жылі разам у будане з цэльных бярвеняў, заткнутых мохам. Раніцамі яны часам мусілі разьбіваць лёд у цэбры, каб умыцца.

Дасьвецьця, як толькі сонца давала першае сьвятло, яны ўжо браліся за першае дрэва. Секлі, ссякалі долу ўсе галіны, пілавалі, складалі бярвеньне дацямна. Тады, ня чуючы ні рук ні ног, вярталіся ў будан. Але перш чым яны засыналі на сваіх лежаках з яловых лапак, яны летуценьнілі аб тых, аб кім мы заўсёды думаем, калі мы за сотні міляў ад дому, – аб тых, каго мы любім.

У той год Батыст – прадзед маёй бабулі – у першы раз адправіўся ў такія заробкі ў лясную глухамань. Было яму тады адзінаццаць гадоў. 

Замест таго каб хадзіць у школу, ён абіраў бульбу, смажыў бліны, мыў посуд ды падмятаў падлогу. У яго было шмат малодшых брацікаў і сястрычак, і ён ганарыўся, што зможа дапамагчы сваім бацькам, якія былі вельмі беднымі. Але ён быў ячшэ проста малым хлопчыкам. Па начах, калі мужчыны моцна храплі, ён почасту хлюпаў носам у падушку.

Час цягнуўся так марудна! Кастрычнік... лістапад... і нарэшце, дзень за днём, надышоў сьнежань. Дрывасекі да гэтага часу ўжо былі цалкам спрацаваныя. Яны настолькі былі стомленыя, што ня мелі нават сіл думаць пра тых, каго пакінулі ў Босе.

І тады прыйшоў той доўгачаканы вечар перад Новым годам. На вячэру старэйшына выставіў на стол невялікі бачонак таго, што яны называлі “жамэйка”. Батысту чаркі не паставілі. Адзінаццаць – ня той узрост, каб піць ром.

У гэтых мужчын было не шмат словаў у запасе. Нехта зь іх паспрабаваў сказаць нейкі жарт – ніхто не засьмяяўся. У глухіх лясах у вярхоўях ракі Отавы, яны пачуваліся закінутымі далёка, далёка ад свайго дому ў Босе.

Старэйшына добра набраўся таго рому. Ён ужо ляжаў галавой на стале ды хроп.

Том Карыбу ўзяў сваю скрыпку. Ці-Туан Пельша – свой акардэон, а Анарэ Бугран – губны гармонік. У іхнай музыцы было столькі тугі па дому, якую словамі яны ніколі не змаглі б выказаць.

Батыст думаў пра сваіх брацікаў і сястрычак. Яны ўсе былі ўдома, у той час як ён – недзе далёка ў глухамані ў кампаніі самых лепшых дрывасекаў Канады.

Том Карыбу – найстарэйшы з усіх – працаваў у Злучаных Штатах столькі ж, сколькі ў Канадзе. Мужчыны паважалі яго.

-- Нешта тут надта горача ля печы... Пайду на двор прагуляюся, -- раптам сказаў ён. І тады шматзначна падміргнуў, -- Можа, яшчэ нехта хоча са мною? Самы час!

Нацягнуў на галаву футраную шапку, надзеў кажух, падпярэзаўся чырвоным поясам ды выйшаў на двор.  Павольна, бяз сьпешкі, астатнія пяць ці шэсьць мужыкоў пачалі апранацца – метадычна, так, як апранаюцца, калі стаіць зіма, а маюць быць на двары вельмі доўгі час. Хаця Батысту было ўсяго адзінаццаць, але ён зразумеў, што нешта такое зараз мае адбыцца. Хуценька нацягнуўшы швэдар, што яму зьвязала мама, і кажух, пазычаны ў бацькі, ён выскачыў за мужчынамі.

Высока ў небе сьвяціла поўня – круглая, прыгожая, як апельсін.

А чаго гэта Том Карыбу выцягвае човен з-пад ніжніх галін яліны? Азёры ды рэкі ўсе замёрзлыя пад таўшчэзным слоем ільду. А ён вось дастае вёслы ды раздае іншым мужыкам.

-- Усе па сваіх мейсцах! Сядаем! – скамандаваў Том.

І тут ён заўважыў дзеда маёй бабулі, што назіраў за імі ва ўсе вочы. У ягоным голасе не прагучала ні кпіна, ні жарту:

-- Пойдзеш з намі, Батыст? Ты ж таксама даўно ня бачыўся з мамкай?..

 Хлопец схапіў вясло, якое яму сунуў Том, ды ўсеўся ў човен да мужыкоў. О, гэныя не баяліся ні Бога, ні д’ябла! Яны хадзілі бяз страху хоць у завею, хоць на мядзьведзя, хоць на ваўка! Але зараз... Яны маюць выправіцца некуды ў чоўне, зробленым з бярозавай кары, як тыя, што вырабляюць індзейцы. Яны што, паляцяць у ім над лесам, над гарамі, палямі, гарадамі ды вёскамі? О, яны зьбіраюцца зрабіць самы д’ябальскі палёт – палёт на “лятучым чоўне”!

Як жа можа човен паляцець па небе, ён жа што тая вялізная, але бяскрылая птушка? Некаторыя кажуць, што гэтае чарадзейства ад д’ябла! Іншыя – што гэта цуд, які творыцца самім Богам!

Гэтыя вандроўнікі са сваёй грубай мовай не насьмельваліся вымавіць ні слова. Ва ўсіх ад хваляваньня зьлёгку закалаціліся сэрцы. Некаторыя адчулі ў патыліцах дыханьне самога Госпада. Іншыя – выскал д’ябла. І яны прыгатаваліся ўкрочыць ў невядомасьць бясконцай ночы.

У гэтую навагоднюю ноч ці ня варта паспытаць крыху страху дзеля таго, каб пацалаваць сваю маці, паціснуць руку бацьку, пасядзець за сталом са сваёй сям’ёй, патанчыць рыгадон**, і можа нават, прыцінуць да сябе сваю каханую?

Адзіны сярод гэтых барадатых мужчын, Батыст, у якога не было яшчэ ні адзінай валасінкі на шчоках, стараўся выглядаць малайцом.

-- Ну, трымайцеся ямчэй! – скаманаваў Том Карыбу. – Зараз буду казаць чароўныя словы!

Акабры, акабра, акабрум!

Човен, нясі нас праз горы й долы!

Берасьцяны човен, з васьмю веславальнікамі на борце, падхапіўся з зямлі, нібы галінка ў віхуры. Са страху ўсе заплюшчылі вочы. Калі яны іх расплюшчылі – яны ўжо плылі ў акіяне зорак. Зямля пад імі зьнікла.

-- Хачу назад, у будан! – захныкаў Батыст.

-- То скачы ўніз! – пажартаваў Том Карыбу.

Човен быў цяпер добрую сотню метраў над зямлёй. Том Карыбу адстырнаваў яго на ўсход, у кірнку да Босу. Вецер шкроб мужчынам шчокі ды прычосваў мех іхных футраў ды каптуроў. Мароз упіваўся ім у бароды й ператвараў іхнае дыханьне ў лёд. Яны веславалі ў рытм з усяе сілы сваіх мускулістых рук. Човен імчаўся ў ноч.

Агні ў вокнах першай вёскі нагадалі рассыпаныя жарынкі вогнішча. Пасьля доўгіх месяцаў у лесе дрывасекі захапіліся гэтым знаёмым відовішчам хат, сабраных вакол царквы.

А там, унізе, адзінокі вясковец на вуліцы вырашыў, што ён трызьніць: на тле вялізнай поўні ён распазнаў цень чоўна з веславальнікамі, які імчаў праз неба, пакідаючы за сабой хвост блёсткаў, нібы камета.

Батыста грызла трывога. Так высака ў небе гэтта ж трымаў човен у сваіх руках хто – Бог ці д’ябал? Але калі табе адзінаццаць, ты будзеш хаваць свае страхі, як мужчына. І хлопчык налягаў на вясло, як мог.

На зямлі ляжаў белы сьнег, а рака Сэнт-Лорэнс, нерухомая пад сьнежаньскім ільдом, што сьвяціўся пад поўняй, служыла лятучаму экіпажу шляхам, якім яны і кіраваліся.

Батыст ужо пашкадаваў, што пайшоў за дрывасекамі. Але калі б не пайшоў – шкадаваў бы таксама! Урэшце рэшт, хлопчык мусіць камунікавацца з мужчынамі, калі ён хоча навучыцца быць мужчынам! Але так вусьцішна ляцець сярод зорак, калі ў цябе пад нагамі адна таненькая бяроста твайго чоўна! Але гэта так захапляльна – ляцець! І ён тымчасам навучаўся кіравацца ў паветры. Аднойчы ён пракаціць сваіх сяброў з Босу на сваім чоўне!

Пайшла дванаццатая гадзіна ночы, калі вандроўнікі праляталі над Манрэалем. Сьвятло ў вокнах дамоў стварала прыгожую вышыванку агнёў! Батыст ніколі ня быў у горадзе – столькі дамоў у адным мейсцы, столькі вуліц рукаюцца разам! У ягонай вёсцы адна вуліца. Ён ніколі б не знайшоў сваго дома ў такім вялікім горадзе!

-- А што як нам прызямліцца ды гульнуць крыху, -- прапанаваў Ці-Туан Пельша, якому ў горле перасохла.

Усе яны чулі пра таверну, дзе Жос Манфера, самы моцны чалавек у Канадзе, пакінуў  сьляды сваіх ботаў на столі. Вось гэта тое самае мейсца, дзе яны зараз хацелі перакуліць пару келіхаў “жамэйкі”. Але Том Карыбу моцна трымаў руку на сваім стырнавым вясле:

-- Спыняемся, адно як дабярэмся да Босу!

Том Карыбу быў ня тым, з кім можна паспрачацца.

Дрывасекі прыняліся зноў за работу, у думках уцякаючы да босаўскіх дзяўчат, жвавых бы фарэлі ў рацэ, і салодкіх, як кляновы сіроп.

Калі яны наблізіліся да Сабору Нотр Дам, найвышэйшага будынка ў Манрэалі, Том Карыбу моцна ўдарыў сваім вяслом. Човен панёсься проста на Сабор і праскочыў паміж дзьвюх вежаў, што выдаваліся, як дзьве страмкія скалы. Пасажыры жахнуліся!

Запаздалыя гулякі на вуліцах дзівіліся, ці гэта яны бачылі, як “лятучы човен” прамчаўся над галавой. Дык значыць, дзедаўскія легенды насамрэч былі праўдай?

Спалоханы, што яны зараз урэжуцца ў сабор, Батыст заплюшчыў вочы. Каб схаваць свой страх ён пачаў сьпяваць песьню пра вёслы, якія вынесьлі іх у неба.

Праз некалькі міляў човен урэзаўся, але не ў будынак, а ў густое воблака – у завіруху. Сьнег забіваў ім твары й вочы. Том Карыбу, бясстрашны кіроўца сярод гэтай лютай белай непраглядзі, упарта стырнаваў дахаты.

--  Ты не баісься, што мы згубіліся? – захваляўваўся ірландзец Джо.

-- Не, -- запэўніў яго Том. – Завіруха, ці буран – мы кіруемся напрасткі да Босу! Думайце пра жонак! Думайце пра сваіх каханак! Ды вяслуйце, вяслуйце!

Падхопленыя такімі словамі, дрывасекі яшчэ мацней налеглі на вёслы. Як яны рушылі наперад, завіруха сьціхала, сьнег усё слабеў, радзеў ды зрабіўся амаль незаўважным. Унізе паказаліся хаты, рассыпаныя па абаіх берагах Сэнт-Лорэнс.

У лагчыне, за гарой, распасьціраўся горад Кўэбэк, у якім сьвяціліся ўсе вокны. Хутка поўнач. І ўсе чакалі наступу Новага году.            

Падчас вандроўкі Батыст увесь час разважаў – ён рабіў падлікі. Каб паліць у печы, усім гэтым хатам патрэбны дровы. Калі яму споўніцца чатырнаццаць, ён ужо стане сапраўдным дрывасекам і будзе езьдзіць ў Кўэбэк прадаваць дровы. І ў Манрэаль таксама, дзе куды больш дамоў – там ён прадасьць яшчэ болей дроваў. Ён разбагацее. Ён дапаможа сваім бацькам, і ў яго таксама будзе каханка, што будзе чакаць яго ў Босе...

-- Давай выйдзем! – запрасіўся Люі Фрэшэт. – Так піць хочацца!

-- Маеш рацыю, -- пагадзіўся Том Карыбу. – Вы ўсе заслужылі глыток рому. Што да мяне, дык ёсьць тут у мяне адна кузына...

-- Дык і ў мяне ёсьць.., -- падхапіў Люі Фрэшэт.

-- І ў мяне! – азваўся ірландзец Джо па-ангельску.

-- І ў нас! --  гукнулі рэхам астатнія.

Парушыўшы правіла, усталяванае Томам Карыбу, човен загамаваў, высякаючы іскры, ледзь не загарэўся, прычэсваючы футравую шапку, што сядзела на лысай галаве ягамосьці спікера парламенту***. За купкай сосен човен мякка прызямліўся на сьнег. Веславальнікі выгрузіліся; нарэшце яны сталі нагамі на старую добрую цьвёрдую зямлю.

-- Чакай нас тут, Батыст, -- сказаў Том Карыбу. – Табе яшчэ няма чаго шляцца па кузынах на госьці.

-- Цяпнем адну чарку ... толькі адну! ... і вернемся адразу, -- паабяцаў Люі Фрэшэт.

-- І наступны прыпанак – Бос! І жанкі, і скрыпкі, і рыгадон.., -- прасьпяваў Ці-Тойн Пельша.

-- Адзін маленькі келіх ... і ўсё! – паўтарыў Анарэ Бугран. – І паедзем далей.

Яны накіраваліся да замка сьвятога Люіа. Барадатыя, у вялізных махнатых футрах яны былі падобныя больш на сям’ю рыклівых мядзьведзяў, чым на візіцёраў з вышэйшага грамадзтва.

Усё, што мог зрабіць зараз Батыст, гэта – чакаць. І ён чакаў. Цярпліва. Па сінім небе плылі аблокі. Ён пасачыў вачамі за імі. Хіба прайсьціся па горадзе, паглядець на яго? Але адзін ён, бадай, яшчэ згубіцца. Да таго ж ён адчуваў сваю адказнасьць за човен. Нельга адыходзіць ад яго далёка.

Мужчыны штосьці вельмі марудна пілі. Мароз кусаў Батысту ногі, хоць ён быў абуты ў цёплыя макасіны з чытырма парамі шкарпэтак. Зрэшты, ён ужо стаміўся. Бо звычайна ён падымаўся да сьвітаньня, каб пячы бліны дрывасекам.

Поўнач, напэўна, ужо мінула. Каб ня гэты прыпынак, яны б былі ўжо у Босе, і ён бы быў ужо з бацькамі, братамі й сястрычкамі ...і з суседскай дачкой Одлі, што так цудоўна грае на акардэоне. Ёй таксама адзінаццаць гадоў, як і яму. І нават у такім веку нельга не заўважыць, што ў гэтай дзяўчынкі самыя прыгожыя вочы ў Канадзе!

Батысту зрабілася шкада самога сябе. Ці не забыліся яны ўжо на яго, на гэты човен пад соснамі? Сам час замёрз, што тая вада ў рацэ. Спыніліся і аблокі. Ён ужо здранцьвеў ад холаду. Тады крыху задрамаў, і яму прымроілася, што човен паляцеў...

А што, калі ён прамовіць тыя ж словы, што казаў Том Карыбу?

Акабры, акабра, акабрум!

Човен, нясі мяне праз горы й долы!

Човен раптам ўсхапіўся на дыбкі ды скіраваўся на месяц, тады зрабіў адзін круг вакол Кўэбэк-сіці. Батыст быў ледзь прытомны ад марозу, але ён дакладна разумеў, што мусіць стрырнаваць свой човен як мужчына.

Знайсьці Бос ня цяжка – трэба проста кіравацца па рацэ.

Сьлёзы пацяклі з вачэй, калі ён урэшце падляцеў да роднай вёсцы, дзе ён нарадзіўся й вырас. Вецер прынёс знаёмы залаты пах круасанаў, напечаных для сьвяткаваньня Новага году. Тут і там даносіліся хвалі музыкі, што каціліся то ўверх да неба, то ўшыркі да ракі. Батыст быў амаль што дома. Дым з комінаў пахнуў салодкім кляновым сыропам.

Вуліца была пустая. Човен пранёсься па ёй на прыназемным лёце. Праз заінелыя шыбы Батыст мог распазнаць, як людзі танчаць, як сядзяць за сталом. Высякаючы іскры, човен прасьлізгаў, як камета, над засьнежанай вуліцай. У шмат якіх дамах закрычалі:

-- Клянуся, толькі што бачыў “лятучы човен”!

Але клятвы гэтыя адно выклікалі сьмех ды кпіны. “У такую марозную ноч нават д’ябал не высуне носа на двор!”

Урэшце рэшт, Батыст, дзед маёй бабулі, злавіў позіркам свой дом на краю вёскі.

-- Човен, гамуй!

А ў ягоных бацькоў былі цяпер госьці. Перад домам стаяла некалькі саняў. Коні білі капытамі зь нецярпеньня. На такім марозным паўночным ветры, нягледзячы, што яны былі накрытыя мядзьведжымі папонамі, ім падавалася, што гэтая вечарына надта зяцягнулася.

-- Човен, гамуй! – зноў скамандаваў Батыст.

Але човен пранёсься міма, як вогненны шар. Батыст паспрабаваў гамаваць сваім вяслом. Чаго ён толькі ўжо не спрабаваў!

-- Стой, човен! Спыніся ўжо к чарцям сабачым!

Човен быў глухім. Батыст ужо быў гатовы да крушэньня. Ён ня ведаў чароўнага закляцьця, як прышвартаваць той човен. Ён быў у адчаі.

Стапіты, стапіта, стапітам!

Стой, човен, не ляці за горы й долы!

Човен узбрыкнуў,  што той неўтаймаваны конь.

-- Ну, човен, як ня хочаш спыніцца, прынамсі прыгамуй хоць крыху! – папрасіўся Батыст.

Замест таго, каб паслухацца, човен пранёсься рыхтык над страхой.

Стук, грукат скалыхнулі ўсю хату. Як разьбітае шкло, абарвалася музыка. Навальніца пасярод зімы? Такога ніколі не было! Гэта, пэўна, праява Божага гневу – яны зашмат наеліся, напіліся, навесяліліся... Усе рынуліся на двор. Перапужаныя коні кідаліся ў бакі, як шалёныя.

Усе ўперыліся ў неба. Там, вакол поўні, усё было ціха й спакойна.

І раптам ...хлопчык, зацята махаючы вяслом, прыляцеў з неба ды ляснуўся на веранду.

-- Гэтта ж ці не малы Батыст зваліўся зь неба?

Човен, расшматаны на кавалкі, пасыпаўся на яго.

Батыст не мог падняцца на ногі, ён зламаў нагу. На шчасьце, Горас Пуля, самы лепшы кастапраў у Босе – што азначае, ва ўсёй Канадзе – быў якраз тут, каб яго залатаць. Одлі, юная бялявая суседка, прыклала снегу яму на лоб.

Батыст усьміхнуўся:

-- Я прыехаў на Новы год...

Пазьней, кожнага разу, як Батыст – дзед маёй бабулі – хадзіў у лес на сьнегаступах, жаліўся, што яму ломіць у назе. І заўсёды ён тлумачыў гэтую ламоту тым, што, калі яму было адзінаццаць, ён зрабіў ваяж на “лятучым чоўне”.

*Бос – назва рэгіёну ў Кўэбэку.

**рыгадон – танец, папулярны ў Правансалі.

***маецца на ўвазе помнік.

  

Рош Кар’е (Roch Carrier), нар. 1937 г. – вядомы ў Канадзе Кўэбэкскі пісьменьнік, аўтар шматлікіх класічных апавяданьняў для дзяцей і дарослых. Чатыры ягоныя апавяданьні – “Гакейны швэдар”, “Чэмпіён па боксу”, “Самы доўгі забег” ды “Баскетбольны гулец” – зрабіліся класікай канадыйскай літаратуры. Цытата зь ягонага апавяданьня “Гакейны швэдар” зьмешчана на канадыйскай пяцідаляравай купюры. Рош Кар’е ёсьць сябрам Каралеўскай грамады Канады (Royal Society of Canada), кавалерам “Ордэна Канады” (Order of Canada) ды лаўрэатам шматлікіх ганаровых узнагарод.

Пераклад зроблены з ангельскага перакладу

паводле Шэйлы Фішмэн (Sheila Fischman)

Ірынай Варабей

(с) 2016